ÁZIL

Jaryqtyq, ákemiz Nurmahan qoja (1900-1975) ázil, qaljyń degendi túsinbeı-aq ketti. Bálkı, túsingisi de kelmedi-aý...

1973 jyl. Mektepti bitirgen soń, kezekpen aýyl aqsaqaldarynan bir mal soıyp bata alatyn kádemiz bar. Kezek bizdiń úıde. Aýyl aqsaqaldaryn túgel shaqyryp sháı-sýyn berip bolyp, úlken asqa úzilis jasap, úlken kisiler namaz oqýǵa yńǵaılanyp, dáret alýǵa syrtqa shyǵyp jatyr. Ákem de sol kisilerge ilesti. Sol kezde, áńgimeni Qulys Ájibaı naǵashym aldy-aý!... Ol kisiniń otyrǵan jeri oıran-topyr kúlki. Sózine súıeý bolyp Janaı aqsaqal qosyldy. Bul eki kisi qosylsa mereke dýman. Ózim de, bul kisilerdiń aıtqan áńgimesin tez jattaımyn.

Janaı aqsaqal:

- Áı, Ájeke! Osy qoja, seniń jezdeń. Ishiń jarylyp bara jatsa, qazir kelgesin ázil aıtyp kórseı. Ne der eken, tyńdaıyq-dedi.

Onda, Ájekeń:

- Áı,áı Jáke! Meni qandy aýyzǵa ıtermeleme. Qojaǵa ázil aıtyp óle almaı júrmin be?! Óziń aıt- dep jatyr. "Osy kisiler birdeńeni búldirip almasaı ketti"- dep, otyrmyn. Syrttaǵy kisiler de ishke kirip jaıǵasty.Tórde Sát molla, Moldabaı molla, Masharap molla bastaǵan úlken kisiler. Ákem sol kisilerdiń ortasynda taspıǵyn tartyp bar ekeni, joq ekeni belgisiz otyratyn ádetine basyp, ózimen-ózi otyr. Bizdiń ákem kelgennen baǵanaǵy áńgimeler tyıylyp, tynyshtyq ornady. Ózim jaǵalaı qolǵa sý quıa bastadym.

Ákem sol kisilerge toqtaý salyp, aıt-aıtpa dep jatqan kezin kórgen emespin. Ol kisilerdiń óz ádebi solaı qalyptasqan.

Sol ádepti buzyp Ájekeń:

- Oý, Qojeke - dep, dýystaýy sol edi qapyl otyrǵan ákem:

- "Jaý qyrylyp qaldy ǵoı!" -dep, aýzyna birinshi túsetin úırenshikti sózin aıtyp, shoshyp ketti. Oǵan jurt kúlip jatyr. Bizdiń ákemniń onymen de sharýasy joq, bar zeıinin Ájekeńe buryp:

- Lábbaı, Ájeke tyńdap otyrmyn - dedi.

- A, tyńdasańyz Sizden suraǵymyz bar? El bolǵasyn quda-jegjat, naǵashy-jıen, jezdeli-baldyzdy týystyǵymyz bolady. Ortamyzda ázil-qaljyń sózimiz birge júredi. Ony aıtaıyn desek, úlken kisiler qojekeńniń aldynda ázil aıtpańdar dep toqtaý salyp qoıdy. Bizdiń ishimiz jarylyp bara jatyr. Bunyń raýıaty qalaı bolady? Sony bilgimiz keledi-dep toqtady.

Ákem suraqty tolyq túsinip, eńsesin kóterip jaılanyńqyrap otyryp, taspıǵyn tartyp úndemeı qaldy. Bul kisiniń qadesi sol, jedeǵabyl jaýap bermeıtindi. Álden soń ýaqytta ákemiz:

-Ájeke -dedi.

Jurtta barlyq nazaryn ákemizge aýdardy.

- Ia, Qojeke tyńdap otyrmyn. Aıta berińiz-dedi, Ájekeń.

- Aıtsa. "Á"- degennen keıin, "zil"- degen sóz tur-aý! Sol sóz, adamnyń basyna kemdik ákeledi. Aıtqan ázilge sypaıynyń syrty rıza bolǵanymen zili ishinde qalady. Sol zil, "nalaǵa" aınalsa urpaǵyńa kesiri tıedi. Nalanyń túbi "qarǵysqa" ushyratady.

"Bireýdiń nalasynan, qarǵysynan saqta" deıtinimiz sol. "Ázil- apat keltiredi"-dep, atam qazaq sony aıtsa kerek. Olaı bolsa ázil, qalabaı-qaljyń áńgime jasy kelgen adamǵa jarasymsyz, shaıtannyń jeligi bolyp shyǵady ǵoı. Biz bilgen jer, Ájeke osyla-aı. Ahıqatyn Alla biledi!-dep, toqtady. Tyńdaǵan kisiler oılanyp, qaldy.

Ájibaı naǵashym, sylqyldap kúlip:

- Oı, jaryqtyq Qojekem-aı! Janaı ekeýmizdiń ermegimizdi de qurttyńyz-aý!-dep, kópshigine shyntaqtap jantaıa ketti. Jezdeli, baldyzdy eki kisiniń áńgimesi osylaı aıaqtaldy.

Aq kúmisteı uzyn sulý saqalyn saýsaǵymen salalap, Sát molla Janaı men Ájekeńe qarap:

- Ekeýińizdiń de sybaǵańyz tolyq boldy-aý!-dep, qolyn jýýǵa ońtaılandy. Sońǵy adamnyń qolyna sý quıyp bolǵansha, osy áńgimeni oıǵa "olja qylyp" alyp shyqtym.

 

A. Almat