AIYPTY JASYRÝ – ADALDYQTYŃ BELGISI

Atadinimizde birqudaıshyldyq qaǵıdasy men baýyrlastyq – negizgi tirek bolyp canalady. Azǵyrýshy ázázildiń de negizgi nysanasy – adamnyń Alladan ózgege qulshylyq jasap ketýine baryn salady ári musylman men musylmannyń arasyna iritki tastaýǵa tyrysady. Sondyqtan baýyrmaldyq pen tatýlyqty saqtaý úshin musylmandardyń bir-biriniń kemshilikterin jasyrýy, aıyptaryn keshirýi – asa mańyzdy is.

Asyl dinimiz adamdy aıyptaýǵa nemese jazalaýǵa asyqpaıdy. Kerisinshe, jasyrýǵa, keshirýge úndeıdi. Alaıda Alla Taǵala qasıetti Quranda: «Anyǵynda, ımanǵa kelgender jaıly jıirkenishti nárseniń taralýyn jaqsy kóretinderge osy ómirde jáne sońǵy, máńgilik ómirde (Aqyrette) kúızeltýshi azap bar…»[1]– dep eskertedi. Ardaqty Paıǵambarymyz da (Ol kisige Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn!) óziniń ósıetterinde musylman adamnyń baýyryna qııanat jasamaıtynyn, ótirik aıtyp aldamaıtynyn jəne masqaralamaıtynyn aıtyp, musylmannyń ar-namysy, mal-dúnıesi jəne qany musylman úshin haram ekenin eskertken. Sondaı-aq, adamnyń musylman baýyryn qorlaýy jamandyq retinde jetip artylatynyn aıtqan. Shyndyǵynda, bir deneniń músheleri sekildi bolǵan múminder baýyrlaryn aıyptap, masqaralaǵan kezde, negizi ózderin aıyptaǵandaı bolady…

Hadısterde Alla Taǵalanyń – Jasyrýshy, ıaǵnı Sattar sıpaty barlyǵy jáne aıypty jasyrýshylardy jaqsy kóretindigi aıtylady. Úmbetine úlgi bolǵan Paıǵambarymyz (s.ǵ.s) bireýdiń qateligin kórse, eshqashan adamdardyń kózinshe onyń aıybyn ashpaǵan, atyn aıtpaǵan. Aıtaryn «keıbir kisiler» dep jalpylama túrde eskertken. Tipti, «Maǵan ne bolǵan? Keıbir kisilerden osyndaı nárseni baıqap júrmin» dep, ózin kináli sezinip, úmbetine júrek tazalyǵynyń bir syryn meńzep ketken! Taǵy bir hadısinde: «Eshkim sahabalarym jaıly jaǵymsyz sóz aıtpasyn. Óıtkeni, men aldaryńa (taza kóńilmen) jaman sezimsiz shyqqym keledi» [2] – dep, aıyp jasyrýdyń artynda jan tazalyǵy turatynyn úıretken…

Aıyp jasyrýdyń artyqshylyǵy jaıly aqyrǵy Paıǵambar (s.ǵ.s) bizge bylaı degen: «Kim bul dúnıede musylmannyń qaıǵysyn seıiltse, Alla Qııamette onyń qaıǵysyn seıiltedi. Kim qıyndyqqa tap bolǵannyń jaǵdaıyn jeńildetse, Alla onyń isin osy dúnıede jáne arǵy dúnıede jeńildetedi. Kim musylmannyń kemshiligin jasyrsa, Alla onyń kemshilikterin eki dúnıede de jasyrady. Adam musylman baýyryna kómegin toqtatpaıynsha, Alla da oǵan járdemin toqtatpaıdy» [3]. Aıyp jasyrýshy adamnyń syıy qandaı, shirkin!

Árıne, adam balasynyń, pende retinde, osal tustary jetkilikti. Alaıda, bireýdiń betine nemese syrtynan aıtylǵan aıyptaý sózder kóńilge daq, júrekke jara salyp, onyń sońy arazdyqtyń, óshpendiliktiń týýyna jol ashady. Sol sebepti Alla elshisi (s.ǵ.s) musylmannyń kemshilikterin qazbalaýdy unatpaǵan. Paıǵambarymyz tipti ekijúzdilerdiń de aıyptarymen qatar aty-jónderin de jasyrǵan. Bir sahabaǵa ǵana aıtqan. Bul qoǵam ishindegi tynyshtyq, birlik úshin óte qajet edi. Sondaı-aq, táýbe esiginiń árqashan ashyq ekenin uqtyrǵan ustanym bolatyn…

Dinimizde aıyptardy jarııa áshkereleý áreketi búlikke bastaý retinde baǵalanady. Bul jóninde Abdýlla Ibn Omar (Alla oǵan razy bolsyn) atty sahaba bylaı deıdi: «Allanyń elshisi (Allanyń oǵan ıgiligi men sálemi bolsyn) minberge kóterildi de, qatty daýyspen bylaı dedi: «Eı, tilimen musylman bolǵan, biraq júrekterine ıman kirmegender, musylmandarǵa kesirleriń tımesin (zııan tıgizbeńder), olardy aıyptamańdar, olardyń kemshilikterin izdep (baqylap) júrmeńder. Kim musylman baýyrynyń aıybyn izdese, Alla onyń aıybyn tekseredi. Al Alla kimniń aıybyn tekserse, ony, úıiniń túkpirinde bolsa da, masqara qylady»[4], – degen.

Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s) batasyn alǵan ataqty sahaba Ibn Abbas (Ol kisige Alla razy bolsyn!) bir sózinde: «Dostaryńnyń aıybyn aıtqyń kelgen kezde, dereý óz aıyptaryńdy esińe al!» – degen eken. Osy arada Shákárim Qudaıberdiulynyń:

Bireýdiń minin kórgenshe,

Qateligin tergenshe,

Óz boıyńdy tazalap,

Óz oıyńdy mazalap, ózińmen alys ólgenshe! – degen ósıeti eske túsedi.

Al myna hadıste basqany aıyptaýdyń zardaby tipti anyq baıandalǵan: «Kimde-kim baýyryn (táýbe etken) kúnási úshin aıyptasa, sol kúnáni ózi istemeıinshe, kóz jumbaıdy» [5]. Iá, musylmannyń baýyryn masqaralaýy – teris atylǵan qarý ispetti.

Árıne, aıyptardy jasyrý – kúnáni aqtaý nemese oǵan jol berý emes. Sondyqtan ǵalymdarymyz: «Eger kúná adam quqyǵyna qol suqsa, sondaı-aq kópshilikke qatysty,  qoǵamdaǵy adamgershilik normalaryna qatysty bolsa, ony mindetti túrde túzetýge tyrysý qajet; tipti qajet bolsa, jaryqqa shyǵaryp jazalaý kerek» degen. Óıtkeni, keıbir kúnáni jasyrý odan úlken zulymdyqtarǵa jol ashýy múmkin.

Asyl dinimizde aıypty aıtýdyń ózindik ádepteri bar. Onyń eń bastysy – sol adamǵa jeke aıtý, jyly sózben kóńilin aıalaı otyryp, hal-jaǵdaıyn eskere otyryp aıtý. Bir hadıste qandaı da bir adam bizdiń qatelikterimizdi aıtyp jatsa da, sol adamnyń kemshilikterin bilsek te, ony aıtpaý buıyrylǵan. Qandaı qıyn ári qandaı ǵajap! Qandaı bıik deńgeı?!..

Adam balasy óz aıybyn eń áýeli ózi jasyrý kerek. Bul aıtýdyń da qajeti joq daýsyz shyndyq sııaqty bolǵanymen, qateligin – kúshtilik, kúnásin – maqtanysh kóretin aqymaqtyq kezdesedi ómirde. Buǵan qatysty bizge mynandaı eskertý aıtylǵan: «Meniń úmmetimnen kúnálárin ózderi jarııa etetinderden basqalary qutylady. Olar túnde bir kúná isteıdi, Alla ony jasyrady; al olar bolsa: «Áı, pálenshe, túnde men osyndaı da osyndaı istedim», – dep jar salady. Ol adam Allanyń búrkenishimen uıyqtaıdy da, tańerteń ol jamylǵyny ózi ysyryp (ashyp) tastaıdy»[6].

Aıyptardy jasyrý – adamnyń abyroıyn saqtaý, adamdyq qasıetin qurmetteý bolǵandyqtan, musylmandyq ádep boıynsha qaıtys bolǵan adamnyń da aıybyn jasyrý qajet. Jalpy atadinimizde ómirden ozǵan adamnyń artynan jaman sóz aıtýǵa tyıym salynǵany belgili. Bul tyıymnyń basy máıitti jýý kezinde bastalady. Ardaqty Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s) myna hadısinde bul istiń mańyzdylyǵy jaıly baıandalady: «Kimde-kim bir máıitti jýsa jáne kórgen kemshilikterin jarııa etpese, ol kisi kúnálarynan anasynan jańa týǵandaı tazarady» [7].

Aıyptardy jasyrý – «jańylmaıtyn jaqtyń, súrinbeıtin tuıaqtyń bolmaıtynyn» túsiný; ózińniń de pende ekenińdi moıyndaý. Aıyptardy jasyrý – «birin-biri ókpege qısa da, ólimge qımaıtyn» baýyrmaldyqtyń kórinisi. Sondyqtan baýyryńnyń jazalaýdy qajet etpeıtin ári qul haqysyna qatysy joq kemshilikterin jasyrý – ári ıman talaby, ári parasattylyq. Óıtkeni, keıbir kúnálardyń jaryqqa shyǵyp, jaıylýy onyń jasalýynan beter jaman zardaptarǵa alyp barýy bek múmkin. Kúnálardyń jarııalanýy onyń jarnamasy ispetti bolýy, sol arqyly jamandyqtyń tarap ketýine sebepker bolýy da ǵajap emes. Mysaly, adamdardyń jeke basyna nemese otbasyna qatysty jasyryn kemshilikteriniń jarııa bolyp, aıyptarynyń ashylýy abyroıynan aıyrylýyna, ashynýyna, sóıtip olardyń minez-qulyq turǵysynan buzylýyna sebepshi bolýy múmkin. Jasyryn kúnási jarııa bolǵan adam birte-birte uıalý seziminen aıyrylyp, nemkettilikke urynady. Tipti jek kórý, óshpendilik, eregesý, kekshildik sekildi sezimderge boı aldyrýy ábden múmkin. Sózdiń túıini Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s) myna hadısinde: «Adamdardan aıyp izdeseń, olardy buzasyń» [8].

Osy arada Islam álemine aty máshhúr Hatám-Ásam atty taqýa kisiniń ǵıbratty bir isin aıta ketken jón. Bul kisiniń esimindegi «ásam» degen sóz «sańyraý» degendi bildiredi. Áýlıe qarttyń «sańyraý Hatám» atanýyna myna oqıǵa sebep bolǵan eken. Birde Hatám-Ásamǵa bir zaǵıp áıel kisi kelip, jylap otyryp, jan kúızelisin aıta bastaıdy. Ózi qatty tolqyp otyrǵan jańaǵy áıel sóılep otyryp abaısyzda artynan daýys shyǵara jel jiberip qoıady. Birden dymy óshken áıel kirerge tesik tappaı, qyzarǵan kúıi tómen qarap qalady. Sonda Hatám-Ásam eshteńe bolmaǵandaı: «Qyzym-aý, sońǵy kezde qulaqtan qaldym. Qattyraq sóılemeseńiz, aıtqandaryńyzdy estı almadym. Renjimeı, qaıtalap aıtyńyzshy», ­­– deıdi. «Ýh» dep esin jıǵan áıel kóńili jadyrap, sharýasyn aıǵaılańqyrap qaıta baıandaǵan eken.  Hatám da sol kúnnen bastap kelgen adamǵa qulaqtan qalǵanyn aıtyp, aqyry «kereń» atanypty. Arada bineshe jyl ótip, álgi áıel qaıtys bolǵannan keıin ǵana: «Qulaǵym jaqsy estı bastady. Budan keıin jaı sóıleı berseńizder bolady», – dep, «qaıta estip» ketken eken!.. Aıyp jasyrýdyń ǵalamat úlgisi, haq din talabyn júzege asyrýdyń keremet ónegesi osylaı kórinis tapqan!

Biz baýyrymyzdyń aıybyn jasyrý arqyly Uly Jaratýshymyzdyń úkimin oryndap qana qoımaımyz, mahabbatpen jaratqan Jabbar Iemizge jaqyndaýǵa, uqsaýǵa tyrysamyz – kemeldikke umtylǵan jarqyn qadam jasaǵan bolyp sanalamyz! Myna hadıske qulaq túrińizshi: «Múmin Qııamet kúni Rabbysynyń jaqsylyǵyna, ıgiligine jaqyn bolǵany sonshalyq, Alla oǵan raqymdylyq tanytyp, qalyń kópshilikten jasyrǵan kúnálaryn moıyndatady. «Myna kúnáńdi bilesiń be? Al myna kúnáńdi she?» dep suraıdy. Múmin: «Bilmeımin, ýa, Rabbym» dep jaýap beredi. Alla Taǵala: «Men bul kúnálardy dúnıede jasyrǵan edim. Búgin de keshiremin», – deıdi. Artynsha oǵan jaqsylyqtary jazylǵan amal dápteri oralǵan kúıde beriledi» [9]…

Musylmandar – bir-birine baýyr. Imannyń eń berik tutqasy – baýyryńdy Alla razylyǵy úshin jaqsy kórý. Ǵulamalardyń biri: «Kim óz baýyryna ońasha nasıhat aıtsa, adaldyq degen osy, al kim basqa adamdardyń aldynda aıtsa, ony balaǵattaǵan bolady», – degen eken. Alla Taǵala barshamyzǵa Paıǵambar ónegesinen nár alǵan, baýyrynyń abyroıyn oılap, onyń jaqsysyn asyryp, jamanyn jasyratyn meıirimdi ári ádil musylmandardan bolýdy násip etsin!

 

Alǵadaı ÁBILǴAZY

 

[1] «Nur» súresi, 19-aıat.

[2] Ábý Daýt jetkizgen

[3] Mýslım jetkizgen hadıs

[4] Termızı jetkizgen

[5] Tırmızı jetkizgen

[6] Býharı, Mýslım jetkizgen

[7] Ahmad jetkizgen

[8] Buharı jetkizgen

[9] Buharı, Mýslım jetkizgen.