ÁIELDERGE QATYSTY YRYMDAR MEN NANYMDAR
Yrymdar – jeke adamnyń nemese qaýymnyń jorý, boljaý arqyly oryndaýǵa tıisti erejeleri. Olar ǵasyrlar boıy qalyptasqan.
Aıaǵy aýyr áıel kerilgen jipten attap ótýine bolmaıdy: yrym boıynsha, bosanǵan kezde onyń sábıiniń kindigi moınyna oralyp, tunshyǵyp qalady.
Aıaǵy aýyr áıel qolyna ara, qaıshy (ótkir zattar) ustaýyna bolmaıdy. Yrym boıynsha, mezgilinen buryn bosanyp qalýy múmkin. Aıaǵy aýyr áıeldiń qoıan etin jemegeni durys, áıtpese «balasy kem bolyp (qoıan jyryq) týýy» múmkin.
Ekiqabat áıel túıeniń etinen-de dám tatpaǵany durys, sebebi «balany qursaǵynda 12 aı boıy kóterip júrýi múmkin». Eger belgilengen ýaqytta áıel bosanbasa, erkek túıeniń (býra) moınyn, aq matamen orap, aıaǵy aýyr áıeldi túıeniń ústinen attatady.Túsik tastamaý úshin ekiqabat áıeldiń kıiminiń etegin búrip qoıady. Tolǵaq qysyp jatqan áıeldiń aldynan barlyq sandyqtardyń qaqpaǵyn ashyp qoıady, olardyń ishindegiler sol áıelge tıesili bolady. Yrym boıynsha, sonda tolǵaq ta jeńil ótip, ońaı bosanady.
Jańa bosanǵan áıel úıge kirip ketken ıtterdi qýyp shyǵýyna bolmaıdy, jas ananyń tisteri túsip qalýy múmkin.
Bala emizetin ananyń omyraýy nemese saýylatyn úı janýarlarynyń jelini isip ketse, yrym boıynsha ólikti jýýǵa paıdalanylǵan qolǵappen súrtýdi usynady.
Musylmandar úshin qasıetti kún – jumada kir jýý úlken kúná. Dinı merekeler kezinde-de (aıt, qurban, t.b.) kir jýmaý kerek – bul qasıetti kúnderdi mazaq etý dep sanalady.
Kirdiń sýyn ádette adam baspaıtyn jerge aparyp tógedi. Mundaı sýdy basyp ótý – jamanshylyqty úıge alyp kelý, sebebi «jaman nárseniń bári kir sýmen ketedi».
Yrym boıynsha qonaqqa kelgen qyzdy ádette úlkender men qurmetti adamdar otyratyn orynǵa otyrǵyzý kerek, áıtpese «sol úıdiń ıesiniń basyna baqytsyzdyq ornaıdy». Áıel adam jaıaý nemese atqa minip kele jatqan er adamdar men eresektrediń aldynan kesip ótpeý kerek -bul onyń ózine baqytsyzdyq ákelýi múmkin.
Mynadaı yrym bar: eger áıel otyndy alyp, úsh qadamǵa teń keletin bıiktikke qoısa – kúıeýi basqa áıelge ketip qalady.
Áıel óziniń qıǵan nemese túsken shashtaryn otqa tastaýdy durys emes. Yrym boıynsha, ol ólgennen keıin o dúnıede Qudaı: «Meniń bergen shashtarym qaıda?» dep suraýy múmkin. Sondyqtan áıelder mundaı shashty adam baspaıtyn jerge kómip tastaıdy.
Alynǵan tyrnaqtardy da aıaqpen basýǵa bolmaıdy. Olardy da kómip tastaıdy.
Áıelder túnde sý alýǵa barýyna bolmaıdy, sebebi olar birdeńeden shoshynyp, nátıjesinde aýyryp qalýy múmkin.
Tún mezgilinde adam jýǵan kirin jaıýyna bolmaıdy – birdeńeden shoshynyp, aqyl-esi kem bolyp qalýy múmkin. Búıirin taıanyp túrý – jaman yrym: ádette jesirler ózderiniń ólgen kúıeýlerin osylaı turyp joqtaıdy.
Jaman yrym: shashtaryn jaıyp jiberip júrý – basyna zor qaıǵy túsken áıelder (ádette jesirler) osylaı júredi.
Bireýdiń úıine qonaqqa kele qalǵanda, úı ıesi jumys istep jatsa, oǵan kómektesý kerek – áıtpese balańnyń beli búkir bolady.
Yrym boıynsha, shala týǵan balany biraz ýaqyt boıy tymaqqa salyp qoıǵan, sodan keıin ony besikke aýystyrǵan kezde bul bas kıimdi sábı ana qursaǵynda neshe kún jem jatsa, sonsha kún bas jaǵyna ilip qoıǵan.
Uzaq ýaqyt boıy bala kórmegen erli-zaıyptylar yrym boıynsha moıyndaryna kógenniń burshaǵyn salyp, Alladan bala tilegen.
Únemi túsik tastaı berse (nemese balalary bir jasqa tolmaı shetineı berse) – sol otbasynyń týystary nemese dostary yrym boıynsha kezekti balaǵa aıaǵy aýyr áıeldiń áli týmaǵan balasyn ádeıi satyp alýy tıis.
Bala asyrap alǵan kezde otbasyna kelgen ul balanyń qolyna asyq jilik, qyz balaǵa ortan jilik ustatady. Sodan keıin toı jasap, qonaq shaqyrady, olar osy saltanatty oqıǵanyń kýágeri bolady.
Balany sapyrǵymen urma — budan olarǵa jamanshylyq keledi.
Balany ojaýmen urý — ony bolashaqtaǵy nesibesinen qaǵý.
Úlkenderge árdaıym birinshe bolyp amandas.
Úıińe kelgen qonaqqa eń qurmetti oryndy usyn.
Balaǵa kelgen qonaqtyń aıaq kıimin tazalatyp, keter kezde qolyna ustatýǵa qyl berý — jaqsy ónege.
Qyzdarǵa dóreki sóz aıtý ádeptilikke jatpaıdy.
Ul bala men qyz balanyń bir-birine tebýine bolmaıdy — bul tárbıesizdiktiń belgisi.
Úlkenniń jolyn kesip ótetin, eresekterdiń sózine aralasatyn balalardy kórgensiz dep sanaıdy.
Ejelgi nanym boıynsha — shóberesiniń qolynan sý ishken atasy ólgen soń mindetti túrde jumaqqa barady.
P.ǵ.d., professor A. Qalybekovanyń «Qazaq halyq tárbıesiniń asyl murasy» kitabynan alynǵan maqalany Qazaqstan halqy Assambleıasynyń Ǵylymı-saraptamalyq keńesi usynǵan, Almaty, 368 b.
