ÁIEL QANDAI BOLADY – ULT SONDAI BOLADY!
Bul áńgime – kóp eshkimmen suhbattasa bermeıtin Halyq jazýshysy, memlekettik syılyqtyń laýreaty Muhtar Maǵaýınnen buıyrǵan oljam edi. Bólise otyraıyn.
– Qazaq qyzy degen sóz, birinshiden, bizdiń anamyz, ekinshiden, bizdiń jarymyz, úshinshiden, myna biz sııaqty jasy úlkeıgen adamdar úshin ózimizdiń qyzymyz ǵoı.
Al áıel qandaı bolady – ult sondaı bolady! Arǵy zamandarda qazaqtyń qýatty bolýy, qudyretti bolýy, osynshama baıtaq jerdi alýy – eń aldymen sol qazaq qyzynyń arqasy. Qazaq aıtqan ǵoı, alyp anadan týady dep. Qazaqtyń alyp analary alyp uldar týǵan. Eldiń rýhyn ustaǵan, oshaǵyn tútetken. Er-azamattyń basyn syılaǵan. Jas urpaqqa tamasha tárbıe bergen. Sonyń arqasynda Qazaq eresen kúshti halyq bolyp, osynshama baıtaq jerdi ıelenip, uly memleket qurǵan.
Áńgimeni qazaqtyń arǵy tarıhynan bastaıtyn bolsaq, halyq arasynda qanshama uly qyzdar ótken, nebir dana analar ómir súrgen, el bılegen talaı ǵajaıyp qyzdarymyz jasaǵan.
Al endi qazirgi qazaq qyzy qandaı degen bir zańdy suraq týyndaıdy. Kóbine-kóp burynǵy qazaqtyń qyzy, árirek ýaqytta, máselen, arǵy zamandardy aıtpaǵanda, osydan qyryq-elý jyl buryn jaqsy edi; keıin olar kishkene tozyńqyrap, óz deńgeıinde kórine almaı ketti degen turǵyda pikir aıtylady. Men múlde kerisinshe oılaımyn. Álbette, bizdiń jastyq kezimizdegi qyzdar jaman edi deýge bolmaıdy. Mysaly úshin, men stýdent bolǵan 1950-shi jyldardyń aıaǵy men 1960 jyldardyń bas kezinde qazaq qyzdary óte ádepti bolatyn, biraq zamannyń yńǵaıyna qaraı tym tuıyq edi. Qoǵamdyq ómirge belsene aralaspaıtyn. Olardyń ıbasy, ádebi, tártibi – onyń bári jaqsy; bul úı ishindik jaǵdaıdan, ot basy-oshaq qasynan kóp asa bermeıtin. Árıne, o kezde de qazaqtyń ǵalym qyzdary boldy. Memlekettik qaıratker dárejesine jetken qyzdar boldy. Biraq o tusta qazaq qyzdarynyń mundaı belsendiligi jappaı sıpat alǵan joq. Qazir olardyń baǵy ashylǵan eń bir jaqsy ýaqyt dep oılaımyn. Búginde, qarap otyrsaq, bıznes salasynda qanshama qyzdar júr. Mınıstr bolyp otyrǵan, depýtat bolyp otyrǵan qaryndastarymyz bar. Keıinde qazaqtyń uldarynan góri qyzdary kóbirek oqıtyny baıqalady. Bular kompıýterdi ıgerýde de aıtarlyqtaı alǵa ozyp ketti – kez kelgen bankke nemese mekemege barsańyz, aldyńyzdan qazaqtyń qyzy shyǵady.
Odan soń qazaq qyzy burynǵydan góri aıryqsha ashyla túsken, erkin, elimizdiń sonaý ádebin, ıbasyn, tárbıesin saqtaı otyryp, myna búgingi eýropalyq halyqtardyń, Batystaǵy áıel zatynyń jaqsy qasıetterin keremet ıgerdi. Árıne, olardyń nashar ádetterinen de aınalyp óte almadyq. Keıingi kezderdegi tolyp jatqan kınonyń keri yqpaly bar, ózge de jaǵymsyz kórinister salqynyn tıgizbeı qoımady, onyń bárin aıtyp, qazatyn bolsaq, kóńilimiz kirlenedi; áıtkenmen, sonshalyqty bir sumdyq dárejedegi jamanshylyqqa qazaq qyzy áli uryna qoıǵan joq dep sanaımyn. Jáne olardyń aldaǵy ýaqyttaǵy bolashaǵy óte zor bolatynyna senemin. Ol úshin qyzdarymyz ejelgi ulttyq dástúrdi zamannyń jaqsy úrdisterimen sátti úılestire bilýge tıisti.
Eń bastysy – Alla-taǵala áıel, erkek qylyp jaratqanda árqaısynyń jeke-jeke mindet-paryzyn belgilep bergen. Búginde sol fýnktsııanyń birazy dáýirdiń aǵymyna qaraı ózgerdi. Buryn, mysaly úshin, arǵy zamanda er adam joryqta júretin, keıingi kezde qyzmet atqardy, sóıtip úı ishin, bala-shaǵany asyraýǵa mindetti boldy. Áıel otbasynda otyrdy. Mine, osy úrdistiń keıbiri jańa zamanda birtindep aýysyp ketti. Aıtalyq, qazir kelinderdiń keıbiri syrtta júrip aqsha tapsa, olardyń kúıeýleri úıde otyryp bala baǵatyn jaǵdaılar kezdesip turady. Osyndaı ahýalǵa sáıkes bir shańyraqtyń astyndaǵy erli-zaıypty jastardyń jigitten góri áıeliniń tabysy molyraq bolýy ábden múmkin. Mundaı nársege eshqandaı tań qalyp, artyq-kem deýdiń qısyny joq. Bir ǵana ózgermeıtin qaǵıda bar, ol – áıel adamnyń Ana bolý múmkindigi. Eshqashan eshbir danyshpan erkek bala taýyp kórgen emes. Al eń nashar áıel bala taba alady!
Halyqtyń bolashaǵy, halyqtyń ósýi, eldiń keleshegi áıeldiń analyq kózqarasyna baılanysty. Arǵy ýaqytta qazaqtyń qyzdary kóp balaly boldy. Ana bolý degen óte ardaqty mindet edi. Alaıda taǵy da zamannyń yńǵaıymen, keleshekte «bir bala, eki baladan artyq týýdyń keregi qansha nemese, tipti, balanyń qajeti ne» deıtinder shyǵýy múmkin. Eger qazaq áıeli osyndaı baǵyt ustanatyn bolsa, onda bizdiń halqymyz sózsiz qurdymǵa ketedi! Qazir búkil Eýropa halqy kemip jatyr. Anaý damyǵan degen halyqtar, máselen, aǵylshynyńyz, nemisińiz, ıtalıanyńyz... qaı-qaısy bolsyn, turǵyndarynyń sany jaǵynan jylma-jyl azaıyp barady. Reseıde de ondaǵy áıelder óziniń negizgi mindetin umytýy saldarynan jyl saıyn orys halqy 1 mıllıonǵa kemı túsetini aıtylyp ta, jazylyp ta júr. Aldaǵy ýaqytta bul kórsetkish odan da ári qaraı quldyraı berýi ǵajap emes. Al qazaq halqy, qalaı degenmen, eski dástúrin birshama saqtaǵandyqtan, óz dárejemizde ósip-ónip jatyrmyz. Biraq qazaqtyń qyzy analyq paryzyn esten shyǵarsa, óziniń shańyraq, otbasy uıytqysy ekenin umytsa nemese jańaǵyndaı bir balamen shektelse, bul qaýip bizdiń halqymyzdyń taǵdyrynda orny tolmaıtyn apatqa alyp keledi. Sondyqtan, qyzdarymyz, meıli, qoǵamdyq qyzmetin atqarsyn, sonymen qatar óziniń analyq mindetin eshqashan umytpasyn degim keledi. Elime tek qana ıgilik, jaqsylyq tileıtinim túsinikti; ulttyq dástúrden qol úzbeı, ǵasyrlar boıy qalyptasqan ádet-saltty berik saqtaýymyz kerek. Sonymen qatar, qaıtalap aıtsam, qazaq qyzy qanshalyqty oqysa da, qandaı joǵary laýazymdy qyzmette júrse de, eń aldymen óziniń Ana bolatynyn, ıakı Ana ekendigin, halyqtyń bolashaǵy ózine qarap turǵandyǵyn, sol óziniń bir negizgi Analyq paryzyn, halqynyń aldyndaǵy eń bir qasterli mindetin esten shyǵarmaýǵa tıisti. Olardyń bolashaqtaǵy ómiri árqaısy sábısiz, balasyz nurly bolmaıtynyn erte túısingeni jón. Bizdiń qyzdarymyz qalaıda kóp balaly bolýǵa tıisti. Qazaqtyń qyzy barlyq kezeńderde de óz halqynyń ulylyǵyna uıytqy bolyp keldi, olar aldaǵy ýaqytta da óziniń osynaý joǵary bıiginen kórine beredi degen senimnen aınymaımyn.
Jazyp alǵan Qultóleý MUQASh
2006 jyl.
