ATTAR DEGEN KIM?!

Farıd ad-dın Mýhammed ıbn Ibbrarım — parsynyń aqyny. Onyń týǵan jyly týraly naqtyly derek joq. Bir málimet boıynsha 1119, ekinshi málimet boıynsha 1136 jyly, al úshinshisinde biz joǵaryda kórsetken jylda Nıshapýr qalasynyń mańynda dúnıege kelgen delinedi.

Attar jasynan ákesiniń jolyn qýyp, dári-dármek daıyndaýmen jáne emshilik jasaýmen shuǵyldanǵan. Onyń alǵan emshilik bilimi jóninde de derekter tapshy, biraq ómiriniń sońyna deıin dári-dármek dúkenin ustap, sonymen birge aqyndyq shyǵarmashylyqpen birge shuǵyldanǵany jáne barlyq tapqanyn osy jolǵa jumsaǵany el aýzynda ańyz bolyp qalǵan.

Attardyń shyǵarmalary onyń jan-jaqty jáne tereń biliminen habar beredi. Kezinde Attardyń jazǵan avtobıografııalyq shaǵyn áńgimeleri kóptegen keıingi qalamgerlerdiń shyǵarmalaryna arqaý bolǵan. Onyń "Mantık at-taır". "Ilahı-name" shyǵarmalary sofylyq ádebıetiniń úlgisi dep sanalady.

BULBULNAMA

1. Kirispe

Qalam al da qolyńa, jaıyp sal júrek syryńdy, basta sózdi, barsha ǵalam qupııasyn bilýshiniń atymenen: huzyrynda jalǵyz sonyń talshyq berý qulyna.

Kók bıigi, jer jazyǵy — bári sodan, bilińiz, sodan alǵan bastaýyn da qos álem. Asqaqtatqan kók tús berip aspandy, sol jaǵady altyn kúnniń araıyn.

Aqıqattyń teńizinde — ushqyr qalam súńgýir, árbir sózi beıne altyn kózdiń jaýyn alatyn. Ajyrasqan ǵashyqtardy órnektese bul qalam, tamshylatar qandy jasty, ne keremet — tań qalam.

2. Qustardyń Súleımenge kelýi

Men mynany estidim: jyn-perilerge tegis ómir júrgizgen Súleımenniń patshalyq etken zamanynda qustar onyń saraıyna jıyldy. Olar bulbuldyń ústinen aryzdandy. Qamys sybyzǵydaı muńdy ún shyǵaryp, tyrnaqtarymen biri basyn, biri keýdesin sabalady. Tumsyqtary salbyrap, zar ılep, qanattaryn jerge tósep jatyp aldy. Olar birinen soń biri kelip, júrek shaılyqtyrǵan syrlaryn Súleımenge aıta bastady.

Biri shıqyldap, biri qıqýlap, jamyraı júrekterin aǵytty: "Ol — baý-baqshalar men shalǵyndardyń madaqshysy, onyń mekeni — jyńǵyldardyń ishi. Ol laǵnet ıesi, únemi qaıǵy - munda júredi, ári zulymdyqtar jasaýshy, biraq bir japyraq bolyp tili qandaı maıda. Únemi óńi tozǵan jeıdesi ıyǵynan túspeıdi, bazarlaıtyn pýly — jaǵympazdyq, qýlyq, masańdyq. Zarlap, kóńil hoshty ánin quıqyljytýdan jaǵy talmaıdy, bir sát tynshymaıdy, biraq eshkimdi syılaý degen taǵy joq. Kóktem shyǵyp, raýshan gúli sheshek atqanda myń qubyltyp, san áýenmen áýezdi ánine basady. Otqa qoıǵan sháýgimdeı burq-sarq etip, tátti uıqyny da bilmeıdi, túnimen ah uryp, kúrsinip shyǵady. Bul naqurys uıqynyń táttiligin bilmeıdi, bilimpazdar úndemese, qıqýǵa dúmsheler salmaıtyn ba edi. Bitimi sonshalyqty áljýaz bola tura, shirkinniń daýysy jer jarady, onyń aıarlyǵynyń tereńdigi jalǵyz Jaratýshyǵa ǵana aıan.

O, Iemiz, ádiletti is qyl: onyń baý-baqshalar men ormandaǵy únin óshir. Sheshimimiz osy: bizderdi ondaı qarǵys urǵannan azat et".

3. Súleımenniń suńqardy bulbulǵa jumsaýy

Qustardan osy sózdi estigende Súleımen alaı-túleı ashýlanyp, qaharyna mindi. Sol sátinde suńqarǵa jarlyq etti: "Áı, jalyndaı sharpy, jeldeı es, jyldam bar da, tez qaıt. Kór, barlyq qustardy zar qaqsatyp júrgen bul ne qus? Álde bir bilimge talasy bar ma, arystandaı qaıratty ma? Aıt: ol kópke nege jıirkenishpen qaraıdy? Sura odan, kim oǵan jalǵyzdyq huqyn bergen? Ol bir sátke bolsyn bizdi hám bizdiń saraıymyzdy nege esine almaıdy, nege bizge qyzmetke saı bolmaıdy? Bálkim, ol qunys bolar, mas bolar, ózin ózi tanymas, ajyratpas jaqsy menen jamandy? Aıtyp tur ǵoı áljýaz dep, álsiz dep. Al ah urǵan úni barlyq baý-baqshany sharlaıdy. Oǵan jaqyn barǵanyńda baıqaǵaısyń, batyrym, Qudaı betin aýlaq qylsyn, ólip keter júregi onyń jarylyp, jaılap sóıles, tyrnaǵyń men tumsyǵyńdy jasyryp".

Ketti suńqar, qanattary sýsyldap, tumsyǵy onyń — arystannyń azýy, qaıtý úshin beıbaq bulbul qanyna bir sýsyndap. Ýǵa malyp tyrnaǵy men tumsyǵyn, qos qanatyn kere - kere sermeıdi. Sultanynyń qyzmet quly beıshara, ústi-basy kók qurysh — qylarsyń oǵan ne shara.

Adaldyqtyń belgisi sol — biledi neden bastap, istiń nemen tynaryn. Jarlyq berý — ulylardyń pármeni, janyn berý — kishikterdiń qoldan keler dármeni. Suńqar jetti alyp ushyp buıryqty, bulbul qusqa gúlzardaǵy jolyqty: masańdaý ma, qalaı ózi, ah urady ol beıbaq, mańaıynda eshbir jan joq, baq ishinde jalǵyz-aq. Baqty kórkem kórsetedi máýesi, kúrsindirgen bulbul qusty boldy neniń áýresi? Suńqar qustyń qulaǵyna án bop jetti kúrsinis, kóz qýantyp gúlder jáne qaptaǵan, lázzat berdi jasaýylǵa hosh ıis. Jalqy sátke boıyn meńdep mahabbat, sharyqtatyp jiberdi ony aspanǵa, tilden qaldy, bul ne degen ǵalamat.

Abdyraǵan boıyn jıyp kók suńqar, bulbul qusty jazalaýǵa kiristi.

4. Raýshan gúli men bulbuldyń qoshtasýy

—Júregime sáýle berdiń, endi alaýlat jaqsy kórý shyraǵyn. Júr sońymnan, eneıikshi tún lázzaty qoınyna. Tún degeniń qos burymy aq mańdaıly arýdyń, mápelesin, aıalasyn, nuryn quıyp qoınyma. Qandaı baqyt eki jannyń tandy tańǵa urǵany, syr bólisip, gúl óbisip, kózin ilmeı turǵany. Shyn baqytyń osy bolar, osy bolar peıishiń — shyn ǵashyqtar seıil qurǵan bal mahabbat turaǵy.

Laǵyl ernin qyzyl gúldiń tisteledi bulbul qus, tylsym túnde, ońashada, suq kózderden jasyryn. "Lázzat túnin keshegi ótken, aıtshy, kimmen bólistiń? Kim túrdi eken sháıi perde nur júzińdi jasyrǵan? Laǵyl erin tistelengen, máni qalaı bul istiń? Sen kóktemniń samalynan meıirińdi qandyryp, búrshik jardyń kóldeneńniń kózi jaýyn aldyryp, kezdeısoq bir dalbasanyń áýresine túspegeı", — dedi baǵban raýshan gúlge qarap turyp ańyryp.

—"Uzaq túnnen tańǵa deıin shyq qonaqtap ernime, altyndady tula boıdy samal jelpip keldi de. Beıne tamshy ernimdegi bulbul qustyń qany ma, aýzyma kep tamsa, shirkin, sol jyly qan taǵy da".

"Sert etip eń adaldyqqa, sony, janym, umytpa, enshi kelip qushaǵyma, sál de bolsa tynysta, basyn qoıǵan aıaǵyńa mendeı pendeń myń bolar, sen jalǵyzsyń biraq maǵan osy búkil álemde, sensiz ótken árbir sátim beımaza bir muń bolar. Saǵynyshtan saǵan degen ernim qaldy kezerip, jas parlaıdy qos janardan beıne nóser yrysty, jan bitirgen jatqan jerge keshe ǵana bezerip, qorqynyshym kók aspany ár aınalyp ótkeni — myńǵa baqyt, myńǵa qaıǵy úlestirip ketkeni, zalymdarǵa baqyt syılap, jaqsylardy ıyqtap, mahabbattan adastyryp, beıshara jan etkeni.

Ýaqyt jetip, kúni erteń ot oransań sen eger, lapyldaıdy júregimde sol otyńnyń jalyny, kóktem jeli qaltyratyp, tunshyqtyrsa únińdi, senen qaıtip aırylam dep basa almaımyn dirildi. Sen bolmasań, jaryq kúniń maǵan tylsym qarańǵy, qandaı baqyt kózim jazbaı kórip júrý qarandy".

Osy oılarmen tań atyrdy, bilmeı taǵdyr qalaýyn, úlgermedi kórip óli jańa kúnniń alaýyn — ajyrasty, oryndady qatal taǵdyr talabyn...

5. Suńqardyń bulbulǵa habarmen kelýi

Suńqar bulbulǵa aıtty: "Túr, beıshara, júr menimen, usta meniń qanatymnan, jarmasqandy kórmeı ar, Qaǵbany kórmek bolsa, qumyrsqa da qarmanyp, sýsyldaǵan qanatyma meniń kelip jarmasar. Sotqa seni shaqyrady Súleımen, dálelińdi ala júrgiń, ondaılaryń bolsa bar. Ne aıtasyń, kimmin deısiń sen beıbaq? Qaıty - muńdy serpip tastap, álem kezip júresiń, Súleımennen jyraq ketip, gúlge máz bop kúlesiń, hosh ıisi, ásem kórki onyń seni arbady, búgin sulý — erteń tozań, tozań bári, aldamshy, aıtshy, qaıtip sol aldamshy júregińdi baýrady? Ulylardyń pármenine nege qarsy turasyń, kórsetkeniń jonyńdy bir pálege aınalar, patshasynan burylǵannyń qol-aıaǵy baılanar. Bul dúnıede dańqym shyqsyn degen oıyń bolǵanda, bılik kimde bolsa, sonyń dálizimen saıranda!"

6. Hıkaıa

Bir beıshara japa shekken, alakóńil sharasyz, betke alyp jolǵa shyqty Shırvandardyń qalasyn. Dál túbinen darbazanyń taýyp alyp baspana, jyl boıyna saraı jaqqa kózin súzdi jasqana. Taqqa jýyq júrgenderdiń baıqap biri alystan, sol sátinde málim etti bar álemge jar salyp qupııasyn qaıyrshynyń darbazaǵa jabysqan. Ýáziri Shırvan - shahtyń qaıyrshyǵa til qatty: "Netken jansyń manaýraǵan joldyń shańyn qymtanyp?"

— Súıengenim qabyrǵaǵa — úmitim bar saraıdan, bálkim, bir kún engizersiń, júrip alsam mańaılap?

Maıda sózder shah qulaǵyn qytyqtamaı netedi, altyn quıdy shaqyryp ap tolǵanynsha etegi, mártebeli ámirshiniń bolyp qaldy jýyǵy, sózin tyńdap búkil Shırvan qaıyrshynyń keshegi.

7. Bulbuldyń suńqarǵa jaýaby

Sen eshqashan súımegensiń, janbaǵansyń lapyldap, byqsyp shyqqan bir tútinsiń, kelme maǵan jaqyndap. Óz janyńnan adaspasań ǵashyqtyqtyń jolynda, ǵashyqtyqtyń syry qalar qupııa bop sońynda. Kim umytsa ózin ózi, sol ishedi ǵashyqtyqtyń baldaı tátti shyrynyn. Asqaq aqyl — ǵashyqtyqtyń belgisi, mahabbatta aqyl joly — aqylynan adasý. Súleımenge menen duǵaı sálem de: o, Jaratqan jaryǵy, ámirińniń zilin bizden qaıtyp al, bizge qysym kórsetýiń, baıqasańyz, qol emes, essizder men ǵashyqtardy jazǵyrǵanyń jol emes.

8. Suńqardyń bulbuldy urlaýy

Bulbul shirkin aldaýǵa da, suraýǵa da kónbedi, qylyǵynan suńqar qustyń esh nátıje ónbedi. Ashýlanyp sonda jendet túrikshe, qara kúshke salǵanym – aq jón dedi. Qaǵyp qalyp tyrnaǵymen, mytyp-mytyp jiberdi, bulbul úzdi bul dúnıeden kúderdi. Jan daýysy shyǵyp, sonda aıtqany: "Bal usynǵan tumsyǵyń endi biz bop qadaldy, boldym, mine, el aldynda masqara. Batyr bosań, keshirimdi bola bil, arystan bol, qasqyr minez qalsyn senen adyra. Bosat meni, Súleımenge syı arnaıyn júregim men janymnan, kópti kórgen danalardyń jolynan men jańylman. Aqyndardyń dástúri bar arnaý sózben baratyn, sonda patsha danyshpandy nazaryna alatyn. Eki aýyz sóz qurap almaı barǵandar kim bolsa da taq aldynda múláıim bop qalatyn. Patshalarǵa jýyqtaıtyn bar úsh-aq jol, úsh tásil: óner, aqsha, madaq aıtý — men biletin úsh asyl. Aqsha da joq, óner de joq men sorlyda jıhankez, bir muram bar usynatyn — júrek - jardy jyly sóz".

Sózge toqtap: "Bolsyn, — dedi kók suńqar, — aıtqanyńnyń oq tárizdi burysy. Óleńińdi shyǵarǵan soń, alǵa tús, tarasyn bir aıaq-qoldyń qurysy. Seriktesip jol tanabyn qýyrsaq, sol bolady, asylynda, ekeýmizge durysy".

9. Bulbul kóktem samalymen gúlge sálem joldaıdy

Taýdyń bıik quzarynan qarasa, kózi shaldy samal jeldi turǵan tańmen talasa. Jalynyshty sózin aıtty bulbul qus, kele berip dál tusyna janasa: "Turyp samal, súıgenime baryp jet, etegine basyń qoıyp taǵzym et. Taǵat ketip otyr odan, bilemin, bir tamshy qan sorǵalaǵan — ol joq jerde júregim. Búgin mende ne aqyl joq, ne sabyr joq, aıta bar, onsyz jerde qaıran júrek qaıtip qana jaı tabar. Jalqy sátke kórsem eger ońashada ózińdi, otyrsam bir tamashalap aıtqan árbir sózińdi, bul dúnıeniń bar qaıǵysyn elemeı-aq óter em, jolyqpasam — kóz jumǵanda máńgilikke keter em. Tátti ómirden belgi de joq búgin mende yrymǵa, mahabbatym Hosraýdyń mahabbaty Shyrynǵa. Kózi tússin adal jannyń seniń araı júzińe, pendeshilik qasireti jýymasyn basqan seniń izińe. Jaratýshy ómir berse, aman-esen qalamyn, sensiz jerde jan tapsyrsam, bar ma oǵan amalym".

10. Samaldyń baqqa jetýi

Tańǵy samal baqqa kelip, kýá boldy jaıǵa myna qaraly: dal-dul bolǵan raýshan gúldiń ústi-basy jaraly. Myń tikenek baltyrynda, kúder úzgen bulbuldan; ajyrasý tiken bolyp qadalypty júrekke. Bir búgilip. bir tiktelip, sazǵa bitken qoǵasha, muńly-muńly syr aıtady otyryp-aq ońasha: "O, dostarym, birge júrsek, dýmany edik baqshanyń, ekeýmizge barlyq qustar qyzǵanyshpen qaraıtyn! Qyzǵanshaqtyń kóz janary nege máńgi solmaıdy, qımas dostar nege máńgi ajyramas bolmaıdy?!"

11. Bulbuldyń Súleımenniń saraıyna kelýi

Suńqar Súleımenniń saraıyna ushyp jetkende qus ataýly qazdaı sap túzep túr eken. Bulbul basyn jerge jetkige ıip, taǵzym jasap, ún qatty. Patshaǵa maqtaý aıtty, Súleımenniń atyn óleńge qosyp uzaq madaqtady: "Sen qumyrsqa, ıen jylandy, adam men ańdardy, jyn-perilerdi aýzyńa qarattyń. Senen asqan ámirshi joq táj - tahytqa laıyqty. Ózgege de qaıyrymdysyn, ataq pen dańq úlestiresiń. Sen Allanyń elshisisiń. Máńgiliksiń, kemshilik pen kemeldiktiń bárinen sen bıiksiń, Qudaı maǵan toqtaý berse, seniń qyzmetiń jolynda shybyn janym qurbandyq. Qyzmetińnen jyraqtaý júrgenim — oǵan ózimdi laıyqty sanaı almadym".

12. Súleımenniń bulbulǵa jaýaby

Súleımen aıtty: "Sóılegende bal tamǵan sendeı dilmár qus qaıda. Kásip qylsań sharapty, sheshendikten ne paıda? Birde masań, birde saý, birde tátti uıqyda, birde sergek júresiń. Muń jamylyp barsha qus, kókten tilep tileýin, jer baýyrlap jatqanda, sen júresiń ǵoı toılap, dýmandatyp baqtarda. Gebrsiń be (zoratýshtra dinin ustaýshy), sıqyrdyń bolarmysyn adamy, kim dep seni tanıyn, bilmeımin men adaly. Isher bolsań, sharaptyń sergeldeńge salmaıtyn bul dúnıede joǵyn ish. Sergeldeńge túsirse, káýsar bolsyn meıili, bul sharapty ózińe tyıym salǵan nárse de. Buzyqtardyń jıylyp ishýinen sharapqa bastan tıym salyndy. Ortasynda sondaıdyń mastyq jeńip aqyry, kóp qupııa ashyldy. Aqylyńdy alatyn ishpe ishimdik tandyrap, áıtpegende, ómiriń bolar seniń sandyraq".

13. Harýt pen Marýt týraly hıkaıa

"Estip pe ediń hıkaıasyn Harýt penen Marýttyń, bolǵan olar qyzmetinde aspandaǵy taqyttyń. Bastapqyda aspandaǵy perishteler bolatyn, endi peri túrine endi óne boıyn muń basyp.

Qudaı jerge adamdy jibergende ishterin jalyn sharpydy. Jaratýshy aldyna kelip, júrektegi qupııalaryn aqtardy. Sózdi bylaı bastady:

"Halıfalyq, bálkim, adamnyń ózine laıyq bolǵan shyǵar, biraq onyń urpaǵy zınaqorlyq pen kisi óltirý jolyna tústi. Jer patshalyǵy kúızeliske toldy".

Olar ózderin adamnan bıik qoıdy, sony mártebe sanady. Álemniń ámirshisi olarǵa buıryq etti, dúnıeniń ortasyna baryńdar dep jumsady. Zýhranyń kórkem júzin kórgen boıda ekeýi azattyǵyn bastarynyń qurban etti sol arýdyń jolyna. Ǵashyq bolyp, dúnıeniń bárin túgel umytty, kún uzaqqa maza ketip, túnde kózin ilmedi. Zýhra kelip, eńkeıip, eptep qana sybyrlaıdy qulaǵyna ekeýiniń:

"Eger sender maǵan shyn ǵashyq bolsańdar, senderge menen ózgeniń ámiri júrmesim. Iyǵyńa ilip alyp buzyqtardyń kıimin, zına jasa, kisi óltir, toıǵanyńsha sharap ish. Qylmaq bolsań meni ózińe ashyna, úıret meni Ályǵynyń atyna" (Jaratýshynyń qupııa esimi. Ony bilgen adam keremetter jasaı alady. Ony jamandyqqa paıdalaný — sıqyrshylyq).

Olar zına qylmady, kisi de óltirmedi, biraq sharap ishken soń eshbirinen tartynbady. Zýhraǵa qupııany da jaıyp saldy, osydan soń qaıǵy-muńnyń zyndanyna qulady. Bilgen jerde Ályǵynyń esimin, Zýhrany ol jalynsha sharpydy. Aıtýy muń osy sózdi — kók júzinde qalqydy: Aı — daıashy, Kún — qaraýyl, sóıtip kókte shalqydy.

Myna ekeýi jerde qaldy, dushpandardyń tabasyna tutqyn bop, ári masań, ári arqalap qaıǵysyn. Taǵdyr ǵana aıyrady jaqsy menen jamandy, sharap iship mas boldy, taba almady oǵan qarsy oılap eshbir amaldy.

Aıyqqanda mastyǵynan ekeýi, tirshilikten kúder úzdi birjola. Ah urǵanda jalyn atty keýdeden qoıý tútin aralas, bári bitse, kúrsingenmen ne shara. Keldi ekeýi surap bizden keshirim, qul jasaıdy kúnáni, keshirimi patshadan:

"Tym uıatty is qylyppyz ekeýmiz, keshiretin kúná emes, bilemiz, taǵaıynda osy jerde jazany, óıtkeni joq munda keshe, búgin álde erteńi".

Vavılonda shyńyraýdyń ishinde aıaǵynan tómen qaraı asylǵan, sharap emes, qudyq ishi tolady qos sorlynyń kózden aqqan jasyna. Adamdar Vavılonǵa, erneýine qudyqtyń úırenýge aıarlyqty jıylar, qııastyqty alýan túrli úırenip, qııanatty kóz kórmegen jasaıdy, túrleri joq jamandyqtan ózdiginshe tyıylar".

14. Bulbuldyń Súleımenge jaýaby

"Bulbul oǵan jaýap berdi: "O Paıǵambar, bizdiń sharabymyzdyń qutysy, ne basqa ydysy joq. Meni masaıtqan sharap syry qupııa, ol qutyǵa quıylmaıdy ózge sharap tylsymnan.

Dos dıdaryna ǵashyq jandar kózin ilmeı, tandy tańǵa urady. Sharapshynyń ózi kelip, alyp ketse júregin, ondaı jandar qaıtyp uıyqtap, aýqattanyp, boıyn jınap turady. Tánim meniń bir japyraq, onda eshbir qaýqar joq. O, Súleımen, sózim biraq barlyǵynan salmaqty.

Muń-zarymdy meniń tartqan bilse, biler sol ǵana, qandy jasy júreginen toqtamaǵan sorǵalap. Ár tań saıyn meniń ishken sharabymnan qudiretti sharapshynyń qolynan, jalǵyz tamshy tamyp ketse aýzyńa, sende menshe jańylar eń aqyl - oıdyń jolynan".

15. Hıkaıa

Onyń jalǵyz tamshysyn Mansýrǵa bergen edi: "Men aqıqatpyn" dep jar salyp, álemdi búlikke toltyrdy (Hýseın ıbn Mansýr ál-Halladj sofylardyń asa tanymaly, mıstık. Ál-Mýktafır halıftiń kezinde "Men aqıqatpyn" degeni úshin 922 jyly Baǵdadta jazaǵa kesildi). "Haq birligi" qutysy ýysynda turǵanyn kórgen jerde mollalar bir sheshimge kelisti, jazaǵa ony beristi. Osy úkimdi shyǵarǵan eki júz adam bir sátte jurdaı boldy uıattan. Masań kúıi Mansurdy bazarǵa súırep apardy. Erlikpen kónip yryqqa, aralap júrip jaǵalaı úkim keser qatardy, aıta berdi qaıtalap: "Meni buǵan qyzǵanysh ózgelerge jetken joq, ózgesine dosymnyń kóz qyrymdy salmadym. Osy meni túıregen ózgelerdiń qolymen, jalǵyz osy janardan jolym meniń masqara shıyrlaǵan órildi. Ǵashyq janǵa táýekelge bel býyp, nege aınalyp qydyrmasqa súıiktiniń saraıyn, kóleńkede qaıtip shydap otyrsyn kim bolsa da kún sáýlesi júzin jýǵan araıly!"

Onyń basyn salbyratyp, darǵa asty aıaqtan. Tas jaýdyrdy beıne burshaq, jan eken dep aıamaı. Aýyrsynbaı dardy, tasty, aspaqty, zarlap sonda "Men — aqıqat" dep jatty. Oǵan qosty sarnaǵan ún qabyrǵa, esik pen tas, qyl arqan men dar aǵash. Osylaısha úzildi onyń ómiriniń ózegi, mahabbattyń jalynyna sý quıyp, tozań etip jiberýdiń keldi endi kezegi. "Men" bul jerde mánin joıdy, qurtyldy, bul jerde joq "men" osylaı qurbandyqqa tutyldy. Aǵyp jatqan ózen kenet lyqsyp shyǵyp jaǵadan, sel bop ketti. Búkil dala jaǵalaı, tolqyn serpip jibergende qaq jarylyp ulý tas, shyǵa kelgen sonda ishinen marjandy teńiz alyp jónep berdi aldy-artyna qaramaı. Sol sharaptan ishti myńdar qumaryn bir qandyryp, qupııasyn Aqıqattyń tylsym kúıi qaldyryp.

Sol sátinde bulbul ant etti:

"Endi sharap ishpeımin men, Qudaı kýá sózime. Biraq qaıtip shydarmyn men ǵashyqtyqtyń tezine. Aýzyma kep tyǵylady alqynǵanda júregim, ah urǵanda júz bir áýen shyǵarady, bilemin. Kúızelisi mahabbattyń - qýat ketip, júdedim. Tańnyń árbir samalynan diril qaǵyp jylaımyn, jel ótine alyp zańǵar taýlar ǵana shydaıdy. Kúni erteń raýshan gúli baqty tastap shyǵady, múláıim bop, sonda kómeı sarnaǵannan tynady".

Súleımen bulbuldyń hıkaıasyn estigende, onyń raýshan gúlimen ajyrasqanyna qabyrǵasy qaıysyp, uzaq ýaqyt óksigin basa almady.

16. Súleımenniń qustardy jazǵyrýy

Súleımen kókti mekendeýshi qustarǵa aıtty:

"Keshe sender bulbul joqta aryzdandyńdar. Qazyǵa kim jalǵyz kelse, sol odan razy bolyp, kóńildi shyǵady.

Dushpannyń betine aıt, ol joqta aryzdaný — arsyzdyq. Eger aıtpaǵyń mıǵa qonymdy bolsa, qaı jerde bolsyn aıta ber, seni estıtin qulaq tabylady. Ol joqta sender shetterińnen batyr edińder, sorly bulbuldyń qanyna semser sýarǵan. Endi, mine, bulbul ortamyzǵa keldi, senderde qorqynyshtan qozǵalýǵa dármen joq. Onymen de, sendermen de bolǵan jaı mysyq, tyshqan jáne sharap arasynda bolǵandaı".

17. Tyshqan men mysyq hıkaıasy

Tún jamylyp bir tyshqan erteńgisin oılaǵan, tamaq izdep shyǵady qumyrsqadaı jybyrlap. Sharapshynyń úıinen bir túıir dán tappady, júgirse de qanshama bıdaı izdep qybyrlap. Qutydaǵy quıýly kórdi taza sharapty, sharap býy izdegen umyttyrdy tamaqty. Bir jutymyn ishti de, mastyq jeńip, jar saldy: "Erligime teńeser endi maǵan kim qaldy? Búkil álem oransa da quryshqa, shyǵa almaıdy maǵan tótep urysqa. Erleriniń aıaq-qolyn kisendep, bar álemdi tabyndyram qylyshqa. Maǵan teńi tabylmaıdy patshalardyń ishinde, taý da qarsy tura almaıdy, sherigim túr kúshinde. Mysyq degen kim ol ózi, táıiri, tyshqan jurtyn mazaqtaýdy kórer endi túsinde. Jarlyq berem tyshqandarǵa meıramda, ózgelerge úlgi bolsyn, mysyqtyń basyn ilip qoıyndar dep qadaǵa".

Osy kezde oıda joqta mysyq shyǵa kelmesin be ańshylap. Keldi, kórdi, ustap aldy tyrp etkizbeı, mytyp-mytyp jiberdi tyrnaǵymen aıamaı. Tyshqan úshin keń dúnıe bola qaldy aıadaı. Mysyq sóıtip berdi onyń jazasyn, tyńda endi jalbarynǵan tyshqan baıǵus azasyn.

18. Tyshqannyń mysyqqa shaǵymy

"Qudaı úshin, bar álemniń batyrynyń patshasy, qyryńa alma, qara meniń jaıyma. Sen turǵanda men sorlyny ómirde bar sanama, sen ulysyń, sondyqtan da men sııaqty beısharańdy talama. Mas boldy da, bir bilmestik qyzmetshiń jasady, qulynyń bul qylyǵynan nem nege sasady? Laǵyp sóıleý mas bolǵanda ishkishterdiń ádeti, bola qoımas ondaılarǵa mán berýdiń qajeti. Aldyndamyn sydyrsań da qanǵa boıap jonymdy, basymdy ıdim aıaǵyńa, qaqpas eshkim qolyńdy. Dál qazirden men qulyńmyn, izdegende tabylam. Janym qalsa, jalǵyz ǵana bir sen úshin tabynam".

19. Mysyqtyń jaýaby

"Jap aýzyńdy. Qylma sózdi rásýá. Tústiń be otqa, shyrylda da, kúıe ber. Sharapqa sen mas bolǵanda oılanbaı, qısap qyldyń qudiret pen adamzattyń zańyna. Qanyndy men sýdaı shashsam, ádili sol bolady, ustazymnyń sońda maǵan kóńili ábden tolady. Ol bylaı dep maǵan keńes bergendi, orynda ony, shákirt bolǵannan soń kórgendi: "Bir kún jyraq shyǵa qalsań seıilmen, dushpan — shybyn, óziń pil bol meıili, aldanbaǵyn, erteń ol da ósedi, sonda tili naıza bolyp júregińdi tesedi".

Osy sózin ustazymnyń syrǵa qylyp taqqanmyn, úmitińdi úz qutylýdan, ajal qursa qaqpanyn.

20. Qustar Súleımenniń saraıyna jıylady

"Qus bitken perilershe samǵap kelip sotqa jıyldy, sot alqasyn aıqaı-shýǵa toltyrdy. Súleımen bulbulǵa aıtty: "Sen qaıdasyń? Qustarmen saıysqa nege shyqpaısyń? Qustar saǵan aryz aıtyp keldi, ornyqty jaýabyń bolsa, sóıle".

21. Bulbuldyń jaýaby

Bulbul jaýap berip, bylaı dedi: "O, jaryq sáýle berýshim, seniń júziń suq kózderden aýlaq bolsyn. Ne aıtýǵa bolady, aqıqatty kimge arnap aıtamyn, aqyl tilin túsine me tabıǵat? Júrekteri solyp qalǵan bul beıshara tobyr kim? Maltyǵyp tur aıaqtary laı sý men batpaqqa.

Kózaıymnyń qushaǵynan bular bir sát shyqpaǵan, súıiktimen qaýyshqanda bal sharaptan tatpaǵan. Tas músindeı qatyp qalǵan kóńilderi qaraıyp, ómirlerin ótkizipti qumarlyqqa aldanyp. Bular jaıly esh nárseni bilmeımin, sodan sózden turǵanym ǵoı tartynyp. Sondyqtan men Satýrnsha kettim alys qashyqtap, Iýpıterim bola alatyn birin onyń kórmedim. Kúrsinisim shyǵar bolsa jaryp qysqan keýdemdi, túser edi kókten Mars shoqjuldyzben qosyla, qyl pernesin úzer edi Sholpan juldyz qaıǵydan, Merkýrııiń shet qalmaıdy qaıǵy seýip basyna. Ne týraly sóılesem de, sózdiń nury tógiler, ámirińdeı padıshanyń qaz - qatar bolyp tiziler. Seniń baqytyńa, O, álemniń ámirshisi, dúnıe. isiniń bári senin erkińmen bolsyn, bul ádiletsiz qustardyń árbiriniń jaıyna tereń boılap úńilip, aıtaıyn men ne qyzyqtap, ne nárseden júrgenderin túńilip".

22. Bulbuldyń samuryqqa jaýaby

"Sen, samuryq, eshbir qusqa teń kele almaısyń, sen olardyń júrgen jolymen júrmeısiń. Áli uzaq otyrmaqpysyń úıinde etek - basty áıeldeı, urys úshin jaraldyń ba — jasanyp maıdanǵa shyq. Sen balyqsha ǵaıyp teńizine súńgip joq boldyń, patsha bolsań, bolmystyń maıdanynan tabyl. Álemge seniń atyń ǵana tanymal, óziń bir áshekeıli sýretsiń. Qustardyń padıshasy ataǵyń bar — olardyń jolyn arshy azaptan. Jıhanger ekensiń — qol basta. Sý ishinde júrseń de jalyn bolyp qal, kósemdigiń shyn bolsa, qustardyń jıynynda nege alǵa ozbaısyń? Eger eshkimmen istes bolmaıyn deseń, jalǵyz shyraq sen tárizdi, bar kóbelek nege saǵan qarap ushady? Sen jaryq ta, kóbelek te emessiń, sonda kim dep bilemiz? Bóten de emes, emes te emes, kimsiń sen? Sen barlyq serikterińnen jyraqtadyń, ondaǵy oıyń — ońashada tamaq pen uıqydan rahat tabý. Eger sen kóppen birge bolsań, kúshke aınalasyń, óziń de bir shyraq bolyp, ózgelerge berer ediń jaryqty. Osy kóptiń ortasynda bol, biraq haqqa qyzmet qyl, denendegi jan bola bil, biraq umyt deneni. Seniń bar qamyń óziń ǵana, denege sen jan tárizdi nege bekip enbeısiń? Ońasha ómir jasaǵanda qaı ushpaqqa shyǵasyń? Tek ózgeniń kómegimen mekenderdiń birinen ekinshisine ótip bara alasyń. Tek sol ǵana jalǵyzdyqta bolmaq — kim de kim óziniń syrt qabyǵyn sylyp tastap, múddem ony joq etse. Ol qolyńnan kelmese — perilerdiń qolyndaǵy sen bir júrgen oıynshyq, adamdardyń ortasynda — kádýilgi ibilis. Menen shyqqan qaıǵy-zarǵa dereý turǵyz qalqandy, áıtpegende jelge ushyrar elesińdi talqandap".

23. Bulbuldyń suńqarǵa jaýaby

"Zýla, qane, jel qanatty er suńqar. Shen-shekpenge, baılyq, barlyq — eshqaısysyna qyzyqpa. Sen rızasyń otyrǵanǵa patshalardyń qolynda, biraq bile beresiń be olardyń salt, daǵdysyn? Áýel basta qondyrady qolyna, beıne kepken jańqadaıyn laqtyrady sońyra. Eger óziń óz qamyńdy oılasań, erteńińdi moıyn sozyp qarar eń. Nege saǵan kıgizedi tomaǵa, nege seni qanǵa úıir qylady? Aıaǵyńa jibekten baý taǵypty, kózińdi ashyp, esesine moınyńa ilgen qamsyzdyqtyń qamytyn. Óz-ózińmen áýre bolyp, senen ezge joq sııaqty tirshilik, búkil álem muń-zaryna kereńsiń. Aırylsań beıhareket kerenaýlyq qalpyńnan, óz uıańdy qaıtyp izdep tappas eń. Qanatyndy sabalaı ber, qııalarǵa bet alyp, biraq uzaq usha almaısyń. Tarta berer tómenge baılyq, dáýlet, molshylyqtyń júgi aýyr. Qaıran dúnıe, nısap saǵan dos bolsa, júrmes ediń qulshylyqta sen bosqa".

24. Bulbuldyń totyqusqa jaýaby

Totyqusqa aıtty:

"Sen baıǵustyń qashannan da tátti bolǵan qoregi, men tárizdi háldi keship, syzdamaǵan júregi. Kókiregiń uıyqtap jatyp, bal emesiń tilińmen. Sózderinde mán-maǵyna usqyn joq, áıtpegende otyrmas eń tor ishinde tutqyn bop. Bilip kelip bar álemniń ǵylymyn, bolsań eger mahabbattan mahurym, boldym degin bul dúnıeden habarsyz. Jolbasshysyz jolǵa shyǵý — oılaǵanǵa qamsyzdyq, taptaýyryn izben júrý — jan qınamas arsyzdyq".

25. Bulbuldyń qyrǵaýylǵa jaýaby

"Bermen júr, qus, álem-jálem jasanǵan, synalatyn keldi seniń kezegiń. Túrikterdiń sylqymysyń syrttaı saǵan qarasaq, biraq úndi qaraqshysyn tanytady aıaǵyń. Oranypsyń úlde menen búldege, biraq janyń esh lypasyz jalańash. Ezýińe kúlki jıyp tursań da, tamshylaıdy kózderińnen ashy jas. Sen aınany tottan aldyń tazartyp, júz boıaýmen kózdiń jaýyn alatyn sol aınadaı kıim kıdiń jańartyp. Sol aınaǵa zerger kelip tutas altyn aptasa, aına bolmaı, altyn bolyp qalar edi tap-taza. Sán-saltanat, hosh ıisti saýdalaý ǵoı baıaǵy, bul kásibiń kimge kerek, shyǵyp jatsa aıaǵyń. Ar qymbat qoı, oılaǵanǵa qur dańǵaza atynan, qymbatyraq qaýyrsyny qyrǵaýyldyń zatynan. Aıaǵyńnyń lastyǵyna kóziń salsań bir sátke, júregińdi aınytar - aý álem-jálem usqynyń. Sen boıaýsyń bar bolǵany, bolmys syryn bilmeısiń, sen hosh ıis bar bolǵany, bizder saǵan qupııa".

26. Bulbuldyń qarshyǵaǵa jaýaby

"Sen qaıdasyń, qarshyǵa, kámeletke tolmaı jatyp qartaıyp, tátti ómirdi umytqan? Kópti kórgen qarııa delik, nanalyq, árekettiń jany bolsań, kórset bilim, danalyq. Qashyp baryp meken qyl báıteregin máńgilik, áıtpegende qalarsyń ómir boıy qańǵyryp. Kók jaılaǵan qyran qus, saǵynarsyń uıańdy, jalǵan dúnıe — sergeldeń, umyttyrar qııańdy. Jyldam qomda qanatty, baqyt aspan kóginde, qarııaǵa balalyq jaraspaıdy, teginde. Kóterildiń sen bıik, biraq paıda tappadyń. Qııanatyń taǵy joq jasap júrgen bireýge, biraq jeıtin tamaǵyń — aram qatqan ólekse. Murnyń birden sezedi ólekseniń ıisin, sol ıisten óziń de ıt - quzǵynnyń birisiń. Aýlaq júrip olardan, baryp kórshi ánekeı samuryqtyń gúlzaryn. Júregiń pák bolǵanda, ólekseni terýden nege júrsiń tyıylmaı. Jarasady alǵanyń bilimnen alqa taǵynyp, ǵashyq bolyp júrgeısiń, ǵashyqtyqsyz ómir joq, muny jaqsy bilgeısiń. Sharapqa sen bir mas bolyp, kórshi qaıta saýyǵyp, qyzyqtyrmas bolar edi osy dúnıe saýyǵy".

27. Bulbuldyń baıǵyzǵa jaýaby

"Endi sen kel, baıǵyz, seni kıeli deıdi, aıtshy maǵan, seniń sol kıeligiń nede? Asyl shapan jamylypsyń, biraq sende qaısarlyqtan joq belgi. Daǵaradaı sálde orapsyń, biraq muńnyń izi joq. Shapanyńdy sheship alsa, altyndaǵan tájdi bastan laqtyrsa, negiziń joq arǵy jaǵynda, táj kıgeniń ne teńiń. Zerli shapan ústindegi, asyl tasty tájiń bar, úılesimin sonyń bári eshqandaı da tappaı túr. Táj - tahytqa ıelerdiń júrer joly — aqyl jáne ǵadilet, seniń barlyq hareketiń bar bolǵany áreket. Áreketiń seniń jatyr tirshilikten asa almaı, hareketim meniń bolsa sonaý zańǵar aspandaı. Men gúlzarda qaıǵy shekken shermende, sen júresiń saıran quryp tikenek pen ermende. Sen Súleımenge adal qyzmetshi bolmadyń, men ol úshin júregimmen, janymmen de sıynam. Álde sen kónelerden estimep pe ediń: kimder moıyn usynbasa, solar kótergisi kelmegen nárseni arqalaıdy degendi. Ǵashyqtardyń maskúnemi tógip seniń qanyndy, táspi tizse oryndy, soǵan ǵana laıyqty kórem seniń túrindi. Eskendirdeı jerdiń barlyq patshasynyń patshasy, táj taǵady tek ǵadilet joly úshin. Ádiletsizdik tájin baryp shesh jyldam, óıtkeni ol san tahyttyń jetken edi túbine".

28. Baıǵyzdyń bulbulǵa jaýaby

Bulbulǵa aıtty: "O, alasurǵan, nege olarǵa ǵadildikpen kelmediń? Nadan bolma, senimsizdik degen ózi ádildikten alys jatqan baryp turǵan nadandyq. Baıbalamdap tyrnalama ózi jaraly júrekti, qaınap pisip áýeli óziń jetip al, sodan keıin tógilersiń laqyldap. Sulýlyqqa ǵashyqtyq — janǵa asyl qazyna, biraq onyń júrekte bolýy tıis saqshysy. Bar, ǵashyq bol, kúıip-jan, biraq shashpa kóringenge qupııasyn júrektiń. Julqynyp buz jan qursaýyn, asqaqta, biraq myna sózderińdi endi qaıta aıtpaǵyn. Bul áńgime jaýyr bolǵan qaıtalaýdan sonsha ret, jalǵyz bulbul salyp júrgen án emes. Qarsylasty mazalamaı, aýlaq júr, tapqan kúni ondy dálel, kelesiń. Ázirmin men qazir tússem aıtysqa, ǵadilderdiń sóz saıysy — ol da jatqan qazyna. Biraq sózdi aıtý úshin ashsam boldy aýzymdy, barlyq baqtyń jym bolady bulbuly. Birinshiden qoıar suraq — Jaratqanmen tutastyq, ekinshisi — ol ne nárse din degen, úshinshisi — bedeldi adam aıtty eken dep, kózdi jumyp elikteý. Eń aldymen sóz bastaıyn sýbstantsııa (zat) haqynda senimen, odan keıin sóz etemiz aktsıdentsııalar (sıpattar) týraly".

Jaqsy, Attar, dilmarsyń sen, teginde, ónegeni taratýǵa kelgensiń sen ómirge.

(Aýdarǵan Ǵ. Esim)

(E. Bertels. Sýfızm ı sýfıstskaıa lıteratýra. Moskva "Naýka", 1987.S. 100-120.)