ATA-BABAMYZ ARÝAQQA SYIYNǴAN BA?
Búgingi tańda «Ata-baba dinimiz – táńirshildik. Islam – arabtardyń ıdeologııasy. Quran – ertegi, Muhammed – arabtyń kósemi» deıtin qasań pikirler qaıtadan bas kóterip keledi. Atalmysh tanym ıeleriniń aýyz toltyryp aıtar ýájderi – «burynǵy babalarymyz arýaqqa syıynǵan, batyrlarymyz soǵysta «arýaq!» dep uran salǵan» degen sııaqty jetesine jetpegen, shala-sharpy túsinikter. Demek, táńirshilderdiń sózimen aıtqanda, ata-babalarymyz ózderinen burynǵy ata-babalarynyń arýaqtaryna syıynyp kelgen.
Qosh, solaı-aq bolsyn delik. Endeshe, táńirshilderdiń tanymyna arqaý bolyp otyrǵan «arýaq» sózine toqtalaıyq.
«Arýaq» arab tilindegi «rýh» (qazaqsha «jan») degen jekeshe sózdiń kópshe túri, ıaǵnı «jandar» degen maǵynany beredi. Bul týrasynda qasıetti Quranda: «Olar senen rýh (jan) týraly suraıdy. Olarǵa: «Ol – Rabbymnyń ámirindegi is. Senderge óte az málimet berildi» de», – delingen («Isra» súresi, 85-aıat).
Bul aıatı kárım, óz dáýirinde Muhammedten (s.ǵ.s.) rýh (jan) týraly suralǵanda, Alla Taǵalanyń ýahı arqyly bergen jaýaby edi. Kórip otyrǵanymyzdaı, «arýaq» degen kópshe túrdegi sózdiń jekeshesi osy aıatta, ıaǵnı arab tilinde «rýh» degen sózben kelgen.
Al endi, táńirshilderdiń «arýaq» degen maǵynany dóp basyp bildiretin tól ataýlary bar ma eken? Joq. Eger bolsa qoldanar edi ǵoı. Demek Turan dalasyna arabtar ıslam dinin taratyp kelmes buryn ata-babalarymyz «arýaq» sózin qoldanbaǵan. Al nelikten arabtyń «rýh, arýaq» sózderi óz sózimizge aınalyp ketti degen oryndy suraq týyndaıdy. Mine gáp osynda. Sondyqtan da kótergen taqyrybymyzdyń tórkinin tereńnen tolǵaýǵa týra keledi.
Adam balasy – Alla Taǵalanyń kemel aqyl-sana berip, ózge jaratylystan bólekshe etip jaratqan tańdaýly quly. Jaralmyshynan quldyq qasıeti bolǵan adam balasynyń Jaratýshy ıesin izdeýi tabıǵı zańdylyq. Degenmen de, adamzat óz betinshe quldyq mindetterin tolymdy túrde atqara almaıtyn bolǵandyqtan, meıirimi sheksiz Alla, adamdardyń óz aralarynan týra jolǵa shaqyratyn tańdaýly elshiler jiberip, eki dúnıeniń baqytyna bastaǵan. Bul jóninde qasıetti Quranda: «Rasynda ár úmmetke: «Allaǵa ǵana qulshylyq etińder, buzaqylyqtan aýlaq bolyńdar» deıtin elshi jiberdik…», – deıdi («Nahl» súresi, 36-aıat).
Mine, osyndaı tańdaýly elshilerdiń biri bolǵan Ibrahımnyń (ǵ.s.) Rabbysyn shynaıy túrde tanýy barysyndaǵy bir úzik syrdy keltire ketý aıtar oıymyzdy aıshyqtaı túspek. Quranda: «Mine, osylaısha Ibrahımge ımanda kemeldikke jetý úshin kúlli aspan álemi men jerdegi uly aqıqatty kórsettik. Tún bolǵanda Ibrahım (kóp juldyzdyń ishinen erekshe) bir juldyzdy kórip: «Mine, (aıtqandaryńa qaraǵanda) shamasy meniń Rabbym osy», – dedi. Alaıda, juldyz sónip, kózden ǵaıyp bolǵanda, ol: «Men sónip, ǵaıyp bolatyndardy unatpaımyn», – dep aıtty. Basqa bir túni tolǵan aıdy kórgende: «Mine, (aıtqandaryńa qaraǵanda) meniń Rabbym osy bolar», – dedi. Ol da sónip, kózden ǵaıyp bolǵanda: «Eger meni Rabbymnyń ózi týra jolǵa salmasa, shúbásiz, adasqandardyń biri bolar edim», – dep aıtty. Basqa bir kúni shyǵyp kele jatqan kúndi kórip birden: «(Aıtqandaryńa qaraǵanda) meniń Rabbym osy shyǵar, bul bárinen de zor eken», – dedi. Keıin ol da batyp, kózden ǵaıyp bolǵanda «Ýa, qaýymym, men senderdiń Allaǵa serik etip qosqandaryńnan (ıaǵnı juldyzǵa, aıǵa, kúnge, puttarǵa jáne solar sııaqty basqa da jaratylys ataýlyǵa tabynýdan) aýlaqpyn», – dedi» («Anǵam» súresi, 75-78 aıattar).
Minekı, paıǵambarlardyń tańdaýlysy bolǵan Ibrahımnyń ózi tabıǵattyń tylsym syrlaryna tereń boılap, eshqandaı bir jaratylys ataýlynyń Jaratýshyǵa teń kelmeıtindigine, ıaǵnı tabynýǵa laıyq emes degen durys tanymǵa tek Rabbysynyń ǵana járdemimen jetkendigine kýá boldyq. Alla Taǵala Ibrahımdy (ǵ.s.) osylaısha tárbıeleý arqyly sanaly quldaryna Rabbysyn kórsoqyrlyqpen emes, kóregendilikpen izdese sózsiz týralyqty tabatyndyǵyn taǵylym etedi.
Osy oraıda, Ibrahımnyń (ǵ.s.) basynan ótken bul jaǵdaıdy beıne óleńmen órnektep jetkizgendeı-aq bolǵan Bazar jyraýdyń myna bir jyr joldaryn oqı ketýdi jón kórdik:
Aıdan arý nárse joq,
Túnde bar da, kúndiz joq.
Kúnnen arý nárse joq,
Kúndiz bar da, túnde joq.
…Musylmandyq kimde joq,
Tilde bar da, dilde joq.
Ozyq oıly, oraq tildi jyraýlarymyzdyń bulaısha jyrlaýy – burynǵy babalarymyzdyń haq ıslamdy buljytpaı ustanǵandyǵynyń bir dáleli.
Islam dinin taratýshylar Turan dalasynyń tabaldyryǵyn attamas buryn, tabıǵatpen etene baılanysta bolǵan arǵy ata-babalarymyzdyń kúnge, kókke, otqa, t.b syry beımálim bolǵan tańǵajaıyp jaratylystarǵa tabynǵandyǵyn tarıh joqqa shyǵarmaıdy. Alaıda, olardyń Jaratýshy joq demesten, syıynýǵa, tabynýǵa laıyqty qudiret ıesiniń bar ekenin sezinip, ony izdeýi, joǵarydaǵy aıatta baıandalǵan Ibrahımnyń (ǵ.s.) yjdaǵattylyǵymen sabaqtasyp jatyr desek, artyq aıtpaǵan bolar edik.
Sol babalarymyzdyń Jaratýshy ıesin zaryǵa izdegeni sonshalyq, Islam dinin jetkizýge kelgen arabtardy qushaq jaıa qarsy alyp, kókten tilegeni jerden tabylǵandaı, júrekteri jaryla qýandy. Ustaz tutyp, qoja dep qurmettep, tóbesine kóterdi. Bir sózben aıtqanda, esh ekilenbesten haq Islamdy qabyldady.
Eger, olaı bolmaǵanda, ashyǵyraq aıtsaq, izdegen táńirin, senim-nanymdyrynyń qajettiligin Islam dini qanaǵattandyra almaǵanda, ony qabyldamas edi. Óıtkeni, túrkilermen tireskenderdiń, azýyn aıǵa bilegen Kır patshanyń basynan aıyrylǵany, jer álemdi bıleımin degen jońǵarlardyń jigeri jasyp, qumyrsqadaı qaptaǵan qytaıdyń qoryqqanynan qorǵan soǵyp jan saýǵalaǵany dáleldeýdi qajet etpeıtin aqıqat. Qysqasy, ólispeı berispeıtin túrkiler arabtardan qorqqanynan Islamdy qabyldady deısiz be? Joq, múlde olaı emes. Ózderi qandaı batyr bolsa, kókirekteri sonshalyq pák bolǵan babalarymyz Islamdy jan-tánimen qabyldap, tipti, ómir súrý úrdisine aınaldyra otyryp tuqym-tuıaǵyna mıras etti.
Al batyrlarymyz jaýǵa shapqanda «arýaq» dep uran salǵan degen daqpyrtqa keler bolsaq, bunyń da túbi shıki áńgime. Bulaı deýimizge sebep, haq Islamdy ustanǵan babalarymyzdyń: «Qudaıǵa sengen qustaı ushady, adamǵa sengen murttaı ushady», «Qudaısyz qýraı synbaıdy», «Basyńa toqsan túrli jaýsa pále, sonda da kúder úzbe bir Alladan» degen sııaqty Alladan basqa syıynýǵa laıq eshteńeniń joq ekendigin dáriptegen maqal-mátelder men óleń-jyrlarynda qısap joq. Bárin birdeı qamtymasaq ta, ala shapqyn shaıqastan kóz ashpaǵan qazaq halqynyń, basy birigip, bıligi bekemdelip, irgesi keńeıgen Abylaı han zamanynda, hannyń aqylshysy bolǵan ataqty Buqar jyraý jyrlarynan úzindiler keltireıik. «Tilek» atty jyry:
«Birinshi tilek tileńiz,
Bir Alladan jazbasqa», – dep, bastalyp,
«Besinshi tilek tileńiz,
Bes ýaqytta bes namaz,
Bireýi qaza bolmasqa», – dep jalǵasyn tapsa, taǵy bir jyr joldarynda:
«Eı aıtashy, Allany aıt,
Aty jaqsy Qudaıdy aıt.
…Alla degen ar bolmas,
Aqtyń joly tar bolmas», – degen sııaqty Islam qundylyqtaryn arqaý etken jyr shýmaqtary jeterlik. Mine osyndaı ılahı jyrlarymen Islamdy nasıhattaǵan. Kerek bolǵan jaǵdaıda han Abylaıdyń ózine:
«Hannyń sózi túzik dep,
Orynsyz ámir joldama.
Burynǵy ótken bári óldi,
Qarsy bolma Allaǵa…
Rıza bolsań Qudaıǵa
Túzeler sonda isińiz, – dep, arnasynan asyp bara jatqan aǵattyqtaryn taısalmaı betine aıtyp, tezge salyp otyrǵan Buqar jyraý, el qorǵaǵan batyrlar men sarbazdarǵa jaýǵa shapqanda «Allaǵa syıynyp nemese «Allalap» urandańdar!» – dep, aıtpady deısiz be? Álbátte, solaı tálim bereri kúmánsiz.
Olaı bolsa, «arýaqqa syıynǵamyz», «arýaq» dep, urandaǵamyz» degen tanym áli kúnge deıin nege qalmaı keledi degen suraq týyndamaı qoımaıdy. Bul suraqqa birneshe sebepter keltire otyryp jaýap berýge týra keledi.
Birinshiden, adamzatqa ár dáýirde jiberilip otyrǵan árqandaı bir paıǵambardyń jetkizgen haq dinin qaýymdary birde-biri qalmaı túgelimen qabyldaǵan joq. Tipti keıbir paıǵambarlardyń qaýymdarynyń kóp bóligi qarsy shyǵyp, keri ketken. Keıbir paıǵambarlar qaýymynyń qolynan qaza tapqan. Osy turǵydan qaraǵanda túrkilerdiń arasynda da Islamnan burynǵy tanymynan tanbaǵandar da joq emes. Iaǵnı, shamandyqtyń shyrmaýynda qalǵandar.
Ekinshiden, hákim Abaıdyń myna sózine júginemiz: «Dúnıede ne nárseniń sebebine kózi jetpese, sol nárseni qudaı qylyp tur dep, din tutynatuǵyn ádetterdiń sarqynyn biz de keı jerde kórgenimiz bar: kelin túskende úlken úıdiń otyna maı quıyp, «Ot ana, maı ana jarylqa!» degizip, bas urǵyzǵan sekildi, «ólgen arýaqqa arnadyq» dep shyraq jaqqan sekildi, jazǵyturym áýel bult kúrkiregende, qatyndar shómishimen úıdiń syrtyn uryp, «Sút kóp, kómir az» degen sekildi. Buǵan uqsas yrymdar kóp edi. Qudaıǵa shúkir, bul kúnde joǵalyp bara jatqanǵa uqsaıdy» (biraz sóz qazaqtyń túbi qaıdan shyqqany týraly eńbeginen úzindi).
Mine, búgingi tańda da halyq arasynda Islam dininiń qundylyqtary men tozyǵy jetken tanymdary men qyryn etken yrymdardyń ara-jigin ajyrata bilmeıtin aǵattyqtar áli de jeterlik.
Úshinshiden, tarıhı ýaqıǵalar, shaıqastar, batyrlardyń erligi baıandalyp jazylǵan shyǵarma avtorlarynyń ıslamı tanymynyń tómendiginen. Ekinshi bir sózben aıtqanda, shyǵarmalaryndaǵy keıipkerleriniń dinı tanymyn avtorlar óz tanymdarynyń deńgeıinde kórsetken.
Qoryta aıtar bolsaq, baıyrǵy babalarymyzdyń Jaratýshy ıesin izdegen nıetteri kirshiksiz bolǵandyqtan haq Islamdy birden qabyldady. Iaǵnı olardyń «Táńir» dep izdegenderi Islamdaǵy «Alla», al «arýaq, rýh» degen ataýlar aına-qatesiz óz sózimizge aınalyp ketkenin joǵaryda baıandadyq.
Toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıini, halqymyz arýaqty syılaǵan, qurmettegen. Quran baǵyshtaý, as berý syndy ıgi amaldarmen eske alyp, qadir tutqan. Alaıda, arýaqqa syıynbaǵan, tabynbaǵan, Allamen qatar qoımaǵan. Ata-baba dinimiz – Islam.
Toqtar QYZYRǴAZY
