«ASITANA» DEGEN NE?
«Asıtana» sóziniń túbiri parsy tilinde «tabaldyryq», «qaqpa»», «esik» degen maǵynalardy bildiretin «astan» sózinen shyǵady. Osman ımperııasy dáýirinde sopylyq qaýymdastyqtardyń (tarıqat) ortalyǵyn nemese basqarý keńsesin «asıtana» dep ataý úrdisi qalypasty. Cefefıtter memleketinde de ishinara rýhanı ortalyqtarǵa «asıtana» termıni qoldanyldy. Ásirese, sopylyq qaýymdastyqtardyń rýhanı ortalyqtaryn osylaısha ataý XVI-HIH ǵǵ. aralyǵynda keń etek aldy. «Asıtananyń» basqa sopylyq oryndardan bir ereksheligi, onda sopylyq qaýymdastyqtyń negizin saýshy áýlıe sheıhtiń qabiri ornalasatyn.
Sondaı-aq, «asıtanada» sopylarǵa qajetti bólmeler jáne qural-jabdyqtarmen qamtamasyz etiletin. Mysaly, zikir salatyn qujyralar, ashana, kitaphana, jatyn oryn, qonaq kútetin bólme, namazhana, hılýıet, t.b. Osman memleketi dáýirindegi halyq kóp zııarat jasaıtyn osyndaı asıtanalardyń qataryna Konııadaǵy Máýlana kesheni, Kyrshehırdegi Hajy Bektash Ýálı kesheni, Ankaradaǵy Hajy Baıram Ýálı kesheni, Iznıktegi Áshrefoǵlý Rýmı kesheni, Kastamonýdaǵy Shaban Ýálı kesheni t.b. jatqyzýǵa bolady. Al Ystambul halıfattyń ortalyǵy bolǵandyqtan, Osman memleketindegi tarıqattardyń munda da asıtanalary bar bolatyn. Olardyń qataryna – Merdıvenkóıdegi Shahkýlý Sultan (Bektashı), Kojamýstafapashadaǵy Sýnbýl Sınan (Halýatı), Kasympashadaǵy Hasan Hýsameddın Ýshshakı (Halýatı) Úskidar Doǵanjydaǵy Azız Mahmýd Hýdaıı (Jálýatı), Tophanadaǵy Ismaıl Rýmı (Qadarı), Qaragúmrikte Nýreddın Járrahı (Halýatı), Koskada Abdýsalam (Sadı), Kasympashada Ábýryza (Bádáýı) t.b. asıtanalardy jatqyzýǵa bolady.
Sopylyq dástúrde asıtanadan bólek ózge kishigirim oryndardy «pir úıi», «zaýııa», «hanaka», «dárgah», «tekke» dep ataıdy. Asıtananyń olardan ereksheligi – sopylyq qaýymdastyqtyń rýhanı ortalyǵy ári bas keńsesi bolýynda. Sonymen qatar, asıtana sopylyq psıhotehnıkalyq jattyǵýlardy jasaıtyn keshen bolyp sanalady. Al zaýııa, hanaka, dárgah, tekkeler tutas sopylyq keshen emes. Olarda sopylyq qaýymdastyqqa qajetti dúnıeler túgel qamtamasyz etilmeıdi. Iaǵnı, bir tarıqatqa jatatyn júzdegen zaýııa, hanaka, dárgah, tekkeler bolýy múmkin. Biraq, tarıqatta asıtana (basty rýhanı ortalyq) bireý ǵana bolady. Asıtananyń medresededen ereksheligi, medresede dinı bilim teorııalyq turǵyda berilse, sopylyq oryndarda dinı bilim teorııalyq hám praktıkalyq turǵyda beriledi.
Qazaq tiliniń sózdik qoryndaǵy «astana» sózi parsy tilindegi osy «asıtana» sózinen shyqqan. XVI ǵasyrdyń aıaǵynda Esim han (1598) bılik etken kezden bastap Túrkistan qalasyndaǵy Iasaýı tarıqatynyń asıtanasy (Áziret Sultan kesheni) Qazaq handyǵynyń rezıdentsııasyna aınaldy. Iaǵnı, Qazaq halqynyń dinı-rýhanı ortalyǵy pen saıası ortalyǵy biriktirildi. Sol dáýirden bastap memlekettiń saıası bas qalasyn «asıtana» (astana) dep ataý úrdisi qalyptasa bastady. Qazirgi ýaqytta Qazaqstannyń bas qalasy da «Astana» dep atalady.
Muhan ISAHAN
