ÁSIRE DINI IDEOLOGIIa USTANÝShYLARDYŃ SYRT KELBETI
Dinniń adamzat ómirinde atqarǵan orny men róli bar. Tipti adamzat tarıhy dinsiz bolmaǵan degen sóz bar. Ártúrli senimdik kezeńderdi basynan keshirgen bul adamzat qoǵamy qazirde dinniń qoǵam ómirindegi orny men mánin jetik túsinetin shaǵyna jetýi qajet edi. Alaıda, bul tolyǵymen júzege aspady.
Onyń basty sebepteriniń biri ǵylym men dinniń jeke dara qarastyrylýy. Dindarlar da óz kezeginde dindi jeke-dara senim tetigi retinde ustanyp, dinılik jáne dúnııaýılik, osy dúnıelik jáne o dúnıelik retinde qundylyqtar men ustanymdardy bólýge qushtar. Tipti memlekettik qatynastar turǵysynan da din men memleket bólek bolý qaǵıdasy jappaı taralǵan. Biraq, ekinshi jaǵynan dinniń bólek qyzmet salasyna aınalý úrdisi de dinge kóp jaqsylyq alyp kelmegeni anyq. Islam dini turǵysynan qarasaq, o basta din qyzmetkeri degen túsinik bolǵan emes. Din adamnyń qudaımen aradaǵy baılanysy ispettes bolǵandyqtan oǵan arnaıy qyzmetkerler qajet bolmady. Bertin kele dindi qoǵamnan bólip qarastyrý maqsatynda dinge arnaıy qyzmet jasaıtyn adamdar taǵaıyndala bastady. Bul jerde birinshiden, belgili bir bılik ókilderi arnaıy taǵaıyndaǵan adamdar arqyly dindarlardy ıgerý nıeti bolsa, ekinshiden dinı qyzmetkerge de tıimdi boldy. Aqyr sońynda din belgili bir sol salanyń adamdaryna ǵana qatysty qubylysqa aınaldy. Álemdik dinder sanalatyn býddızm, hrıstıan dinderine bul úrdis erterek qalyptasty. Qazir ıslam da budan qalys emes.
Ásirese, HV-XVI ǵǵ. deıin órkenıet pen mádenıettiń ozyq úlgisin kórsetken ıslam áleminiń qazirgi keıpi aıanyshty. Onyń basty sebebi, musylmandardyń ıslamnyń qabyǵyna jarmasyp, onyń ishki máninen, mazmunynan alshaqtaýy bolsa kerek. Ǵylym men din ajyraǵan sátten bastap ıslam o dúnıelik dinge aınaldy deýge bolady. Qazir de kóptegen dindarlar basqalardy baǵalaýda olardyń syrtqy formasyna kóbirek kóńil bóledi.
Árıne, ish pen syrttyń belgili bir baılanysy bar. Degenmen, syrtqy formaǵa ǵana jarmasqan dinı ustanymda eshqandaı alǵa jyljýshylyq bolmasy anyq. Qazirgi ǵylym men tehnologııa zamanynda musylmandardyń artta qalýynyń astarynda da osy jáıt jatyr deýge bolady. IYU-na múshe elýden astam eldiń ishinen álemniń aldyńǵy qatarly elderiniń arasynda birde-bir memlekettiń bolmaýyn basqa eshqandaı ýájben túsindire almasymyz anyq.
Al, tek syrtqy qabyqqa jarmasqan jerde dindarlyqtyń da quny eshteńege tatymaıdy. Onyń ústine tek syrtqy kóriniske durys kózqaras bolsa bir sári, ártúrli salt-sanaǵa elikteýdiń nátıjesindegi qol jetkizgen kórinister qazirgi álemge ıslamdy qubyjyq etip kórsetýde aldyna jan salar emes. Ókinishke qaraı, bizdiń elimizdi de bul úrdis aınalyp ótpedi. Qazirgi kezde tarıhymyzda bolmaǵan áralýandyqtyń ishinde dinge de saltqa da janaspaıtyn kórinister men ómirlik ustanymdardy kórip jatyrmyz.
Endi ne qylmaq kerek? Dindi qoǵamnan alastata almaımyz. Qazir adam quqyqtarynyń basty sharttarynyń birine aınalǵan senim bostandyǵyn jeleý etken halyqaralyq uıymdar da buǵan jol bermesi anyq. Onyń ústine kópshilik úshin qundylyqqa aınalǵan dinmen kúrestiń zamany kelmeske ketti. Demek, endi osy dinderdiń arasynan durysyn anyqtap, jan men rýhtyń qoregine aınaldyrmaq kerek. Ol úshin Shákárim Qudaıberdiuly aıtqandaı:
Din tazasyn dinnen izde
Din shataǵyn synǵa sal
Anyq aına ózińizde
Aıda aqyldy qattyraq! Nemese:
Taza aqylmen tappaǵan din
Shyn din emes – jyndylyq
Qarmalaǵan bir soqyrsyń
Ólgen oı men kóz, qulaq!
Kenshilik Tyshkhanuly
