ARǴY ATASY QAJY EDI… (Qunanbaı týraly sóz)
Abaıdyń 175 jyldyǵynda áýelgi sózdi ákesi Qunanbaıdan bastaǵanymyz da jón shyǵar. Qunanbaı el bastaǵan kósem ǵana emes, qara tildiń júırigi, sheshendigimen keıingi urpaq esinde, tarıhta qaldy. Qunanbaı men Abaı arasy týraly taqyryp, ıaǵnı ákeniń balaǵa áseri degen másele áli de jerine jete aıtylmaı kele jatyr. Týmaı jatyp túsinde aıan bolyp kirgen Ibragım-Abaıǵa Qunanbaıdyń yqylasy erekshe, áý bastan senimi zor-tyn.
Áýel basta oqý-bilimge zeıin qoıǵan Abaıdyń atasy Óskenbaı bı el ishinde sadaqa, zeket jıǵan bir qojany qolyna ustap qyzy Taıbala men Qunanbaıdy oqýǵa beredi. Endi til syndyryp kele jatqanda qoja óz jónimen ketip, balalarǵa oqý esigi jabylady da, týmysynan zerdeli Qunanbaı ózdigimen izdenip oqyp, óz zamanynyń kózi ashyq tulǵalarynyń biri bolady. Qunanbaı esimi keńestik kezeńde asa qatty zardap shegip, bul taqyryp sonshalyqty qıyn-qursaýdy bastan keshkeni belgili.
«Abaı joly» Epopeıasynda Qunanbaı beınesi qurbandyqqa shalynyp qana qoıǵan joq, eriksiz burmalanyp, Abaıǵa qarsy qoıyla somdaldy. Abaı beınesin qashaýda Qunanbaı «sotsıalıstik realızm» dep atalatyn qursaýda «jaǵymsyz obraz» retinde sýretteldi. Biraq obraz Qunanbaıdyń qatparyna úńilseńiz, ómirdegi shynaıy, ot aýyzdy, oraq tildi sheshen, el bastaǵan kósem Qunanbaı jatyr. Bul da bir Áýezov sheberliginiń kórkem dúnıede qyla bilgen qupııasy der edik.
Dálel úshin romandaǵy myna bir úzindige nazar aýdaraıyq. Epopeıada qajylyq saparǵa attanardaǵy Qunanbaıdyń sózi: «Sender meni osy saparǵa qımaıtyn sııaqtysyńdar. «Qartaıǵan shaǵynda qaıda shyrqap barady, qaıta oralyp kórmeımiz-aý, ketkeni-aý» dep esirkep qaraısyńdar! Osylaryń mynaý jolǵa meni qımaý emes, maǵan osy joldy qımaý bolady. Ot basynda nemerege, as basynda kelinge, mal basynda malshyǵa: «áı, óı» dep otyryp óletin baı-baı shal bolyp ótsem, ne muratqa jeter em!? Bul sapar meniń endigi qalǵan tirligimniń muraty»dep jalǵasatyn monolog – ómirdegi Qunanbaı. Alaıdaqyraǵy tsenzýranyń qaıshysynan aman ótken mundaı amaldar tym az. Osyny baıqaǵan qyraǵy sýretker Ǵ.Músirepov: «Muhtar romanynda «Qunanbaı ylǵı orǵytyp, tuspaldap sóıleıdi, ózi aıtyp, ózi kesip, basqalardy tek eriksiz moıyndatady»,– dep keldi. Biraq Muhtardyń osy baǵasyna laıyq sózder, sheshendik tuspaldar Qunanbaı sózinde sonsha mol emes. Qunanbaı sózderi kóbinese ister isiniń jabaıy túrin ǵana sıpattaı alady… Men Qunanbaı aıtar sózderdi ár jerinde óńdeı túsý kerek der edim»,– degen (Zaman jáne ádebıet. -Almaty, 1982)mininde áriptesiniń Qunanbaıdy sonsha álsiretip alǵan tusyn dóp basqan qyraǵylyqpen qatar shyn Qunanbaıǵa arashashy bolǵan erlik te bar. Maqala 1943 jyly stalındik qatań qalyptyń tusynda jazylǵandyǵyn eskerińiz. Qalaı desek te, «Abaı joly» arqyly Qunanbaı bizge birjaqty bolyp jetti.
Kórkem týyndysynda Qunanbaıdy birjaqty etip somdaǵan M.Áýezov ǵylymı maqalalarynda da Qunanbaıǵa qattylyq jasaǵanyn aıtpaýǵa bolmaıdy. Bul jaıynda kezinde abaıtanýshy ǵalym T.Jurtbaıdyń baspasóz betinde «M.Áýezovten Qunanbaıdy arashalaýdyń qajettigi nede?», «M.Áýezovti Qunanbaıdyń aldynda aqtaýdyń qajeti nede?» degen maqalalary qatar jarııalandy. Buǵan qarsy ǵalym B.Maıtanovtyń «Áýezov pen Qunanbaıǵa ara aǵaıyn qajet pe?» maqalasy jazylyp, T.Jurtbaıdy Qunanbaıdyń beınesin tarıhı shyndyqtan alystatqany úshin Áýezovti kinálap kórsetýin synǵa alady (qarańyz: Qazaq ádebıeti gazeti, 2000 jyl, 7 jáne 21 sáýir). Áýezovtiń ár kezdegi pikirlerine oı júgirtsek, máselen, Árham Ysqaqovtyń «Abaı ómiri» degen esteligine jazǵan pikirinde avtor qatty synalady: «Eń áýeli Qunanbaı basyna kelsek, birinshi, Qunanbaıdyń Qodardy óltirgenin jasyrady. Ekinshi, Borsaqtyń jerin tartyp alǵanyn atamaıdy. Úshinshi, Qunanbaıdyń Bójeıdi sabaǵanyn, Toqmambetke shabýyl jasaǵanyn búrkemeleıdi. Tórtinshi, Musaqulda, Bójeıdiń kóshine shaýyp, tóbeles jasaǵanyn jeńildetedi. Jigitektiń on jeti kisisin aıdatqan Qunanbaı emes, Tákejan bolady jáne aıdalý sebebi jigitektiń óz kinásinen dep baıandalady. Besinshi, Qunanbaıdyń «orysshylsyń» dep kinálaǵany da sıyr quıymshaqtalyp, joqqa saıyp ketedi. Sóıtip, Qunanbaı dáripteledi. Al, shynynda, Abaı óziniń aqyndyq, azamattyq, tarıhtyq jańa jolyn tapqanda alysýmen tapqan. Sondaǵy onyń aldynda turǵan tarıhı qaıshylyqtyń eń úlkeni qunanbaılyqtyń jıyn beınesi bolatyn. Qunanbaıdyń zorlyqshyldyǵyn, kópke istegen qııanatyn «onyń ózi istegen joq, Maıbasar istedi» dep jaltarý tarıhı zertteýshi oıdy teriske, jańsaq jolǵa salýdyń nıetinen týǵan. Sol arqyly Qunanbaıdy arǵy-bergi zamanda tobyqty ishinde «jaryqtyq» dep, «qajeke» dep, «myrza» dep dáriptep kelgen qaz-qalpy shyǵa keldi. Kóp feodaldyń, rý basynyń jáne solarǵa atasyn dáriptetip kelgen Qunanbaı tuqymynyń bergi kezdegi atqaminer, jýandarynyń aýyzdaryndaǵy sózder, uǵym-nanymdar kórinekke shyǵady. Qysqasy, ústem taptyq, feodaldyq-patrıarhaldyq salt-sana túgelimen Ysqaqov aýzymen qaıtalanyp otyr (qoljazbanyń ózine jazǵan naqtyly betterdegi pikirlerge qarańyz)» (Abaıtaný dáristeriniń derek kózderi. -Almaty, 1997).
Jazýshynyń Qunanbaıǵa qatysty osyndaı oılary S.Muqanovtyń «Abaı Qunanbaev» atty monografııasyna (Mysaly: Qodardyń ólimi týraly Qunanbaıdy sonsha aqtaý ne qajet), Á.Jırenshınniń «Abaı Qunanbaev» degen kitabyna jazǵan pikirinde de qylań beredi. Á.Jırenshınniń kitabyna Qunanbaıǵa qatysty tómendegideı syn-eskertpe jasaıdy: «Abaı men Qunanbaı alshaq bolmaǵan dep jáne Qunanbaıdyń Mekkege barý saparyn dáripteý kimge kerek? Ony Qunanbaıdyń arýaǵyna osy kúnge deıin taýap qylatyn qunanbaılyqtardyń toǵyshar teris sanaly násilderiniń sybaǵasyna berý kerek…» (Abaıtaný dáristeriniń derek kózderi. -Almaty, 1997).
Áýezovtiń Qunanbaı týraly bul pikirleriniń astarynda sol zamannyń qylǵan qysymy ma, kórkem keıipkerine degen adaldyq pa, tipti ózinen keıin abaıtanýǵa at basyn burǵandarǵa kórsetilgen ses deısiz be, jazýshy Qunanbaıǵa qatysty dál osy pikirlerdi aıtty. Áli kúnge týǵan kúnin tap basyp aıta almaı júrgen ortaǵa salmaqty oı tastaǵan abaıtanýshy Tursyn Jurtbaı da «Qazaqtyń ózge jurttan sózi uzyn» atty maqalasynda (áleýmettik jeli. 11.04.2020) jalpaq jurtqa aıtyla bermeıtin Abaıdy zertteýshi aǵaıyn arasyndaǵy saıasılanǵan kıkiljińnen habardar etýge májbúr bolady. Sol maqalaǵa úńilgender Epopeıany jazýda Áýezovtiń qandaı qurbandyqtarǵa barǵanyn uǵa túsedi…
Qunanbaı beınesin taný, oǵan tıesili baǵasyn berý eldiń táýelsizdigimen birge keldi. Iaǵnı «Qunanbaıdy tanyp almaı, Abaıdy tolyq bilý ábestik» ekenin kesh te bolsa túsindik.
Sonaý HIH ǵasyrdyń orta sheninde polıak halqynyń belgilizertteýshisi A.Ianýshkevıchtiń Qunanbaı týraly qundy jazbalaryna HH ǵasyrdyń sońynda ǵana basa nazar aýdaryp, qundylyǵyna baǵa berdik.
Alǵash baspasóz betinde Qunanbaı týraly pikir bildirgen Á.Bókeıhanov pen S.Ǵabbasov uly aqynnyń ákesine oń baǵa beredi. Ásirese S.Ǵabbasov Qunanbaı, Abaı, Shákárim arqyly jalǵasyp jatqan qudiretti sabaqtastyqtyń, elge qadirli bolǵan erekshe urpaq jalǵastyǵynyń jarasymdy úlgisin tilge tıek etedi.
Árıne, keńestik kezeńde Qunanbaı jaıynda sóz qozǵaǵan zertteýshiler boldy. Shákárim, Árham, Ahat Shákárimuly, t.b. estelikterdi aıtpaǵanda, M.Áýezov, Á.Jırenshın, Á.Marǵulan, M.Beısenbaevtar ǵylymı-zertteýlerinde arnaıy sóz etedi.
«Abaı jolyna» baǵa bere otyryp, Qunanbaı jáne onyń qasyndaǵy Alshynbaı sııaqty keńestik kezeńniń «jaǵymsyz beınelerine» búgingi kún talabyna saı baǵa bergen ǵalym E.Ysmaılov edi. Sonaý 1943 jyly «Qunanbaı – Ivan Groznyı», «Alshynbaı – el qamyn jegen, el aǵasynyń dánekeri, jalpy qazaqtyń muńyn jegen adam» degen batyl pikirdi aıtýy E.Ysmaılovtyń kózsiz erligi der edik.
Qunanbaıǵa degen kózqaras túzelmeı turǵan HH ǵasyrdyń 80-jyldarynyń basynda Á.Marǵulan Qunanbaı týraly alǵashqylardyń biri bolyp muraǵattyq derekterge súıene otyryp, tyń pikirler keltirip, tarıhı tulǵanyń ádil baǵasyn beredi. «Qunanbaıdyń bir erekshe jeri – bilim-oqý isine sondaılyq kóńil bólgen, qazaq balalaryn oqytatyn kóp mektepter, medreseler ashtyrǵan. Óz balalaryna da sondaı bilgish, sanaly oılar úıretken. Munyń barlyǵyn Qarqaraly, Aıakóz, Shyńǵystaý, Semeı tóńireginde asa jarqyn túrde qoldanǵan. Úlken medreselerdi Qarqaraly men Semeıde, Besqaraǵaıda ashtyrǵan», – degen (Aqyn týǵan orta, Juldyz. 1982. №4) muraǵat derekterine súıengen qundy pikirdi alǵash bolyp Á.Marǵulan aıtqan. Dál osy sekseninshi jyldary Qunanbaı ómirine qatysty tabandy zertteý júrgizgen muraǵattanýshy M.Beısenbaev Qazaqstannyń, Ombynyń, Peterbordyń, Máskeýdiń, Semeı qalasynyń muraǵattaryndaǵy qundy derekterdi keltirý arqyly Qunanbaı Óskenbaıuly týraly mol málimetter beredi (qarańyz: Abaı jáne onyń zamany, -Almaty: 1988). Qazaqstan Memlekettik Ortalyq muraǵatynda saqtalǵan «Delo o razreshenıe ýpravıtelıý Kýchýk – Tobýktınskoı volostı Kýnanbaıý Ýskenbaevý stroıt shkoly 1845g.» degen (374-qor, 1-tizbe, 5051 is) qujatqa nazar aýdarsaq, aryzdyń qysqasha mazmuny tómengideı. Qunanbaı 1985 jyly (Abaı dúnıege kelgen jyl) shekara basqarmasynan qazaq balalaryna, sonyń ishinde óz balalaryna musylmansha jáne oryssha oqytyp, bilim berý úshin óz aýylynan ýchılıshe ashýǵa (salýǵa) ruqsat berýin jáne qazaqsha-oryssha saýatty orys muǵalimin suraǵan. Joǵary jaq Qunanbaıdyń mektep ashýyna qarsylyq bildirmegenimen, eki tildi muǵalim taba almaıtynyn jáne ol muǵalimge eńbekaqy tóleı almaıtyndyǵyn aıtyp jaýap qaıtarǵan. Osydan keıin Qunanbaı 1850 jyly «Eski tam» degen jerge (keıinnen «Buzylǵan tam» dep te ataǵan) mektep ashyp, Óskenbaıdyń asynda syıǵa kelgen Ǵabıdhan degen tatardyń oqyǵan jigitin molda etip ustaıdy. Qajynyń noǵaı moldalardy saqtap, elsizde úı salǵyzyp, qazaq balalaryna hat tanytqany týraly Shákárim de óz shejiresinde jazady (qarańyz: Túrik, qyrǵyz-qazaq hám handar shejiresi, -Almaty, 1991).
Osy Qunanbaı ashqan mektep-medreseniń qanaty keńge jaıylyp, Abaıdyń ózi, onyń balalary, nemereleri oqyǵan qasıetti bilim oshaǵy ǵana emes, óner men ónegeniń ortasyna aınaldy. Ǵabıdhannan keıin Muhamedkárim (kishkene molda), Múrseıitter sabaq berip, talaı ónerli adamdardy tárbıeledi. Bul týraly S.Qalıulynyń «Abaı oqyǵan mektep», K.Orazalınniń «Eski tam týraly hıkaıa» degen maqalalarynda keńirek aıtylǵan (Qalıuly S. Abaı oqyǵan mektep. Qazaqstan mektebi. 2000 №4, Orazalyuly K. Eski tam týraly hıkaıa.Abaı.1993. №8).
Búginde Qunanbaı Óskenbaıuly týraly, onyń tarıhtaǵy ornyn aıqandaý máselesi jańasha kózqaras turǵysynan óz dárejesinde zerttelip jatqanyn basa aıtý paryz. Bul turǵyda B.Saparalynyń «Qunanbaı qajy», T.Jurtbaıdyń «Qunanbaı» degen eńbekteriniń mańyzy erekshe. Kúni keshe ǵana E.Sydyqovtyń «Kýnanbaı» atty kitaby orys tilinde TAÓ (JZL) serııasymen jaryq kórdi…
Qunanbaı – qazaqtyń qarasózine des bermegen shesheni. Qarasózdiń dilmary, qashanda maqamdap sóılegen Qunanbaıdyń artynda «qajy aıtty» degen óleń-sóz de qalǵan. Alaıda aqyndyqty qýyp, aýzynan shyqqan tolǵaýlaryn jınaýdy maqsat etpegen Qunanbaıdyń keıingi urpaqqa jetken sózi tym az. Mol muradan bizge jetken biraz sózin B.Saparaly óz eńbeginde keltiredi.
Tobyqty elindegi Qýanyshbaı aqynnyń:
Keshegi elden ozǵan bizdiń qajy,
Molda alyp, din úıretti qysy-jazy, – dep óleńge qosý sonyń aıǵaǵy. Qaradan han shyǵyp, «qazaqty el etemin» dep qarmanǵan, alysty boljaǵan suńǵyla áke Qunanbaıdyń bala Abaıdyń dana Abaı bolýyna áseri óte kúshti edi.
Qunanbaı beınesi Abaıdyń bizge saqtalyp jetken «Arǵy atasy qajy edi» degen Ábdirahmandy joqtaǵan óleńinde meıilinshe anyq ashylǵan. Bul óleńdegi Qunanbaı sıpaty tek balanyń ákege degen sezimi emes, oıshyl aqynnyń «muqym qazaq balasyna» qorǵan bola bilgen, artyna «ólmeıtin ataq qaldyrǵan erekshe janǵa qurmeti, erekshe yqylasy» dep qaraýymyz kerek.
Qunanbaı balalarynyń ishinde eki balasyna erekshe úmit artqan. Halıollany jastaıynan orys oqýyna berse, Abaıdy musylmansha oqytady. Ásirese Abaıǵa yqylas qoıyp, Semeıde az jyl oqytyp, ózinen keıin el tutqasyn ustatý maqsatynda elge aldyryp, jastaıynan óz ortasyndaǵy daý-sharǵa salyp, jarata túsedi. Osylaısha Abaıdyń ómir mektebinde aqylshy ustazyna aınalady. Qunanbaıdan keıin Tobyqtyda el tizginin ustaǵan Abaı boldy. Tek Tobyqty qana emes, kórshiles Naıman men Kereı, Ýaqta Abaıdyń kózi tirisinde aldyna shyqqan jan bolmaǵany aıan.
Kisi tanyǵysh Qunanbaı Abaıdy jastaıynan musylmansha oqytyp, «ne kútseńder de, osy jaman qaradan kútseńdershi» dep úmit artýynyń ar jaǵynda úlken sáýegeılik jatyr…
Keńestik kezeńde Qunanbaıdyń Abaıǵa taqqan úsh mini, oǵan Abaıdyń qaıtarǵan jaýabyn sholaq paıymdap, Qunanbaıdy tuqyrtyp, Abaıdyń áke aldyndaǵy abyroıyn asqaqtatyp baǵalaǵanymyz – birjaqty túsinik.
«Jaıdaq sý sııaqtysyń, kisi talǵamaıtyn jelbegeısiń, úshinshisi – orysshylsyń» degen úsh mininde de esh alyp-qospa joq, shyndyq, oryndy kiná. Qunanbaıǵa qaraǵanda Abaıdyń jaıdaqtyǵy anyq. Ekinshisi – kisi talǵamaıtyn ańǵaldyǵy. Odan ómirinde az japa shekpegen. Bir mysal – Abaıdyń Erbolmen dostyǵy. Qunanbaı ekeýiniń dostyǵyn estigende: «Ybyraıdyń basyn Erbol alady, Erboldyń basyn Ybyraı alady»,– degeni aınymaı keledi. Erbol Abaıdy satyp, qazaǵa teń qastyq istese, kóp uzamaı ózi de ajal qushady. «Kóńilim qaıtty dostan da, dushpannan da» dep qoldan bolar-bolmas dostyq jasaǵan Abaıdyń bárinen túńiletin kezi – osy.
Qunanbaıdyń bir ǵana tapqyrlyǵyn baıqatatyn el aýzynan jetken áńgimege qulaq túreıik. Ataǵy alysqa jaıyla bastaǵan Abaıdy jer-kókke syıǵyzbaı maqtap bolmaǵan jańaǵy Erbolǵa Qunanbaı: «Áı, Erbol! Sen maqtaǵysh bolsań, aldymen, myna meni, Qunanbaıdy maqta. Nege deseń, men ózimnen asyryp Abaıdy týdyrdym. Al Abaıyń myqty bolsa, ózinen asyryp ul týdyrsyn. Ony sodan keıin maqtarsyń qaraǵym», – degen eken. Qarapaıym ǵana qaıyrylǵan Qunanbaı sóziniń astarynda synshyl ákeniń asyp týǵan balaǵa degen tolaıym kóńilimen qatar urpaqtan-urpaqqa jalǵasar sanaly urpaqtyń suıylmaýyn meńzegen danalyq oı ushyǵy jatyr.
«Orysshylsyń» degen minin Abaıǵa emes, Abaıdyń zamanyna kiná artýy dep uqqan jón. Óıtkeni Qunanbaıǵa qaraǵanda Abaıdyń zamany orysqa jaqyn. Sondyqtan da Abaıdyń: «Men óner-bilimi úshin orysshylmyn»,– degen ýájiniń jany bar. Abaıdiki bul arada ákege qarsy daý aıtý emes, aqtalý. Osy bir min men Abaıdyń bergen maǵynaly jaýabynda taǵy da áke men balanyń ǵana emes, biri eldi bılep-tóstep otyrǵan, ekinshisi endi ǵana el tizginine jarmasqan eki tulǵanyń óz zamanyna qaraı amaldaýy ańǵarylady.
Áke men bala arasyna syzat salyp, bir-birine qarsy qoıýǵa jumsalǵan oqıǵa – ol Abaıdyń Qunanbaıǵa as bermeýi, dálirek aıtqanda, astyń jańa úlgisin usynǵan Abaıdy sol kezdegi zamandastary qatty sókse, keıingi qaýym, ıaǵnı keńestik kezeńdegi kózqaras áke men bala arasyndaǵy arazdyqtan, áýelgi sýynýdan dep túsindirip keldi. Abaıdyń Qunanbaıǵa as bermeýi el ishinde edáýir áńgime bolǵan. Máshhúr Júsip Kópeev sol kezdegi baspasóz betinde Abaıdyń ákesine as bermeýin synaǵan da (qarańyz: Kópeev Iýsip. Baıanaýyldan habar. Dala ýalaıatynyń gazeti. 1889. №48).
Tómendegi estelikke úńileıik: «…Aıakózde Arǵyn, Naıman bas qosyp, Abaımen kim sóılesedi dep keńesedi, sonda Shektini (Naıman eliniń shesheni) eske alady. Olar Abaıdy Shekti otyrǵan úıge túsiredi, ekeýi qol alysyp amandasady. Amandasyp turyp Shekti Abaı tusyn túgel suraıdy, aqyry «Bazaraly aman ba?» degende, Abaı ún qatpaıdy. Biraz otyrǵan soń Shekti suraq qoıady: «Bir bala bar ákesinen asa týady, bir bala bar ákesine jete týady, bir bala bar kótinen keıin kete týady, sonyń qaısysysyń?» – deıdi. Abaı taǵy da úndemeıdi. Artynan Arǵynnyń adamdary «saǵan ne boldy?» degende, Abaı: «Ol meni baǵana jeńdi. Amandasqanda Bazaralyny surady, ony ózim aıdattym. Keıingi suraǵy óte qıyn, eger birdeme desem, búlingeli tur. Sebebi Yrǵyzbaıǵa Óskenbaı úsh júzdiń basyn qosyp as berdi. Óskenbaıǵa Qunanbaı úsh júzdiń basyn qosyp as berdi. Men Qunanbaıǵa úsh júzge jarııa etip as bere almadym. Ol sony aıtty, men jeńildim»,– deıdi (Áýezov M. Shyǵarmalarynyń elý tomdyq jınaǵy. 23-tom. -Almaty, 2005). Sondaı- aq:
Abaıǵa ókpeledim, bólem edi,
As berip Qunekemdi elemedi.
Ákem ólse, men mundaı qylmas edim
Eki kún el kútkennen óleme edi, – degen óleń joldary da sol kezdegi oqıǵadan kóp habardar etedi. Anyǵynda, bul óleń – Árip Táńirbergenulynyń Abaıdyń bólesi Kemelbaı degenge jazyp bergen óleńi. Tolyq óleń segiz shýmaq, ıaǵnı otyz eki jol óleń Árip Táńirbergenulynyń shyǵarmalar jınaǵyna engen (Táńirbergenuly Á. -Almaty, 2006). Bul óleń Q.Muhamedhanulynyń 1941 jylǵy qoljazba jınaǵynan alynyp, jınaqqa endi. Q.Muhamedhanuly jınaǵan Árip óleńiniń bir danasy Semeı qalasyndaǵy Abaı memlekettik qoryq-murajaıynyń kitaphanasynda saqtalsa, ekinshi dana aqyn murasyn jınaýshy S.Imammusaulynyń saqtaýymen jetip otyr.
Óleńniń tabıǵatyn ańdasaq, Abaıǵa qarata aıtylǵan aýyr sózder bolǵandyqtan, keńestik kezeńde jarııalanbaı qalǵandyǵy zańdy. Eski kóz, estelikterge qaraǵanda Árip Abaıǵa aýyrlaý tıetin bul óleńdi ózi jazyp bergendigin jarııa etpegenge uqsaıdy. Sodan da bolsa kerek, osy óleńniń az ózgeriske túsken bir shýmaǵy Shákárimniń shejiresinde Kenshimbaı (Kúshikuly) aqynnyń atynan berilgen. Altolyq nusqa esh jerde jarııalanbaǵan. Kenshimbaı aqyn shamamen 1827-1849 jyldary ómir súrip, jastaı dúnıeden ótken. Qunanbaıdyń qaıtys bolǵany 1886 jyl. Demek, bul óleńdi Kenshimbaı jazbaǵan, Qaıymnyń, S.Imammusaulynyń aıtýynsha, Árip jazǵan. Óleń Abaıdyń inisi Ysqaq dúnıeden ótken soń úsh aıdan keıin, ıaǵnı 1901 jyly jazylǵan. Óleń tabıǵaty sony ańǵartady.
Biraq osy derekterge qarap, Abaı dúnıe-malyn qımaı, bolmasa ákesine qyryn qaraǵandyqtan as bermedi deýge bolmaıdy. Dúbirletip as ótkizbeýdiń sebebin zaman aǵymyna da saıýǵa bolady. Sol ýaqytta Qunanbaı ǵana emes, jalpy kimge de bolsyn dúbirletip as pen toı ótkizý azaıdy. Bul qubylys jaıynda tarıhshy Qurbanǵalı Halıdtiń eńbeginde de aıtylǵan (Taýarıh hamsa. -Qazan, 1911). Esesine, «Abaı jańasha jol bastap, asqa dep arnalǵan qyrýar dúnıe-buıymdardy, mal-puldy Semeı shaharyna aparǵyzyp, ondaǵan meshittiń ımamdaryn, halfelerin, qarııalaryn, t.b. el basqarýshy belgili azamattardy jınap, hatym túsirip, Quran oqytyp, jetim-jesirlerge mol qyp qudaıy sadaqa bergizip, tarattyrady» (Saparaly B. Qunanbaı qajy. Almaty,1995).
Qunanbaı sheshen talaı sóz barymtasyna túsip, abyroıy asqan shaqta Abaı da áke qasynda qarasózdiń qasıetine tereń boılaı beredi. Sóıtip, ákesimen teń sóılesetin ne bir kemeli kelisken jandarmen jas Abaı da sóz dodasyna túsedi. Sonyń biri – Shormannyń Musasy Baıanaýyldyń aǵa sultany bolǵan, orys, frantsýz tilderin bilgensol zamannyń bilimdi adamdarynyń qatarynan. Qunanbaımen zamandas, ataq-dárejesi teń aralas-quralasta bir-birin sózben qaǵyp, ishteı yrǵasyp ta otyrǵan. Kezekti bir Qarjas pen Tobyqty arasyndaǵy uzaqqa sozylǵan daýǵa eki eldiń atynan Musa Shormanuly men Qunanbaı túsipti. Qunanbaıdan múshel jastaı kishiligine qaramastan, onyń jeke basyna tıisip, kekete bergen Musanyń tek qýǵan orysshyldyǵyn betine basa kelip bylaı depti:
Put boldym dep maqtanba,
Puttan aýyr batpan bar.
Bilemin dep maqtanba,
Asqar-asqar taýlar bar,
Ar jaǵynda aspan bar.
Basyma baqyt qondy dep,
Qosylmaıdy endi dep,
Aldaýshy jalǵan dúnıege
Ǵapyl bolyp azbańdar.
Qarsy kelgen dushpannyń
Basyn kelip ıse de,
Oǵan da aqyl bostandyq,
Aıaqqa salyp baspańdar.
Baq taısa, ajaryna qaramaıdy,
Bireýdi-bireý syrttan tabalaıdy.
Basyńa qarapaıym bir is tússe,
Qyldy dep bilmestikpen shamalaıdy.
«Adam basy – Allanyń doby» degen,
Dám tartsa, ár tarapqa domalaıdy.
Ákege qarap, Abaı da Musamen sóz qaǵysyna túsedi. Bul týrasynda Áýezov Abaı ómirbaıanynda bylaı deıdi: «Bir jyly Abaı ákesimen Semeıde jatqanda Musa men Qunanbaı bir-birine barysyp, júz kórisip júretin bolsa kerek. Sol retpen bir májiliste otyrǵanda Musa (tegi Qunanbaıdyń suraýmen bolsa kerek) úıdegi balalarynyń atyn atap, Sadýaqas degen balasy baryn da aıtsa kerek. Sonda Abaı: «Bir adamǵa eki birdeı kisiniń atyn qoıady eken? Ol Saǵdy bın Ýaqas degen ákeli-balaly eki kisiniń aty emes pe?» – depti. OsydanMusa Abaıdyń tilin eske alyp qalsa kerek. Ekinshi bir jerde Abaıdyń birtalaı kisiniń májilisinde kirshime iship otyrǵan ústine kelipti. Otyrǵan jurtpen birge Musany Abaı da májiliske kirisýge shaqyrǵanda, ol kisi: «Joq, bul nárseniń aty kirshime tegi noǵaıdyń «kirshime» degen sózinen bolsa kerek. Sondyqtan kirispegendi maqul kóremin», – depti, bul sózge Abaı: «Meniń oıymsha, eń áýeli bul sóz noǵaıdyń tili emes, parsynyń «gárshama», «shamańa qaraı» degen sózinen bolýǵa qısyndy. Ekinshi – árbir nárseniń «ismine» qaraı «jemısin» ala majımısine qaraı ismin ala ma? «Alma» degen jemistiń aty, sol atyna qarap almaımyz ba?» – depti (Abaıdy bilmek paryz oıly jasqa. Almaty, 1997).
Ákeden balaǵa jalǵasyp jatqan taýyp aıtý, sózden tosyltýdyńosyndaı úlgileri el ishinde saqtalyp, jasamyqtaı bóligi búginge jetip otyr.
«Áke Qunanbaı men bala Abaı arasyndaǵy rýhanı jalǵastyqtyń máni nede? Abaı Qunanbaıdan ne aldy?» degen qarapaıym saýaldardyń túp-tórkinin sanamalap aıtar bolsaq, eń aldymen, otbasyndaǵy tárbıeden bastap, el ishindegi úlken áleýmettik isterinde Abaı tikeleı áke yqpalymen qanatyn qataıtty.
Qazaqtyń rýhanı dúnıesi, sonyń ishinde aýyz ádebıeti, sheshendik óner men ulttyq mádenıetin Abaıdyń boıyna alǵash sińirgen, din men saıasatta jol nusqaǵan adam – ol Qunanbaı. Demek, áke men bala arasyndaǵy rýhanı jalǵastyqtyń tamyryn tap basyp túsingen saıyn Abaı danalyǵynyń qyr-syryna qanyǵa túspekpiz.
Baýyrjan ERDEMBEKOV,
Q.Jubanov atyndaǵy AÓMÝ-diń rektory,
f.ǵ.doktory, professor, abaıtanýshy.
