«ARABQUL», «ORYSQUL» DEGEN KIMDER?
Kúndelikti ómirde, qoǵamdyq ortada, ár túrli jıyndarda, dúıim jurt aldynda, áleýmettik jelilerde qoldanylatyn sóz kóp jaǵdaıda adamnyń túpki oıyn, shyn beınesin jasyrý maqsatyndaǵy betperde ekeni bárimizge málim. Saılaý naýqandaryndaǵy jaryssózderde sóılegen úmitkerlerge kópshiliktiń senbeýi de osy sebepten.
Psıholıngvıstıka salasynyń kórnekti ókili Djeıms Pennebeıkerdiń paıymdaýynsha, «men», «meniń», «maǵan» degen sózderdi jıi qoldaný adamnyń óz-ózine degen senimsizdigin, ishki qorqynyshyn kórsetetin «qorǵanys quraly». Sóz qoldanysyn jynystyq erekshelik turǵysynan alǵanda, áıelder er adamdarǵa qaraǵanda esimdikterdi jıi qoldanyp, úshinshi tarapqa silteme jasap sóıleýge, «túımedeıdi túıedeı etýge» beıim keledi.
Belgili bir sóz qoldanysynyń jıiligi adamnyń dúnıetanymy, ishki jan dúnıesi, áleýmettik, psıhologııalyq jaǵdaıy, tuqymynan berilgen genetıkalyq erekshelikteri týraly kóp málimet beredi.
Frantsýzdyń Zıgmýnd Froıdtan keıingi tanymal psıhoanalıtık mamany Jak Lakan «til shyndyqqa jalǵastyratyn kópir» deýinde negiz bar. Adamnyń túpki oıyn, sana-sezimin, áleýmettik satydaǵy orynyn taný úshin onyń sóz qoldanysyndaǵy erekshelikterge úńilý qajet. Ár túrli áleýmettik toptar, ár jastaǵy er jáne áıel adamdar jyldar boıy júrgizgen psıhologııalyq zertteýlerdi qorytyndylaı kele Teksas ýnıversıtetiniń psıholıngvıstıka mamandary «adamnyń sózi ne bolsa ózi de sol» degen qorytyndyǵa keledi.
Joǵaryda sóz bolǵan psıhologııalyq zertteýler negizinde búgingi kúni qazaqtildi áleýmettik jelilerde «arabqul», «orysqul», «pálenshequl» degen sózdi jıi qoldanatyndardyń sanasy quldyqqa beıim, arǵy teginde atalarynyń qul bolǵanynan genetıkalyq habar berip tur-aý, degen oı týyndaıdy. Qanynda atadan berilgen ánshilik daryn bar adamnyń jıi aıtatyny án, kúı týraly, jylqy baǵyp óskenniń aýyzyna «jylqy» túsedi, teginde búıiri shyǵyp toıyp kórmegenniń sózi tamaq tóńireginde, ata-babasynan beri jarymaǵan bireý aqshaly orynǵa jaıǵassa jep qurtady.
Árıne, aramyzda ana tilin tárk etip, oryssha sóıleıtin, oryssha oılaıtyndar, arabtarǵa eliktep kıinetinder jeterlik. Biraq olar eshkimniń de «quly» emes, ózimizdiń orysshyldar men arabshyldar, ıaǵnı, kózqarasy boıynsha «rýsofıl», «arabofıl» qazaqtar.
«Sońǵy úkim» fılmindegi musylman dinin qabyldap, tatar qyzynyń Bádısafa esimin alǵan Aleksandraǵa úılengen, orys tiline jetik Ahmet Baıtursynovty «orysqul» dep, shabarmen Toılybaımen «tamyrym» dep qazaqsha sóılesetin kazak Vasılııdi «qazaqqul» dep qalaı aıtamyz? «Men qazaq balalarynyń orys tilin úırengenin qalaımyn, biraq óz tilinde bilim alýy kerek» demeı me Ahmet Baıtursynov tergeýshi Lozanovskııge?
Shyǵarmalaryn orys tilinde jazǵanmen qazaqtyń rýhanı dúnıesine qazaqsha oqyǵandardan da zor eńbek sińirip, ulttyq sanaǵa silkinis ákelgen Oljas Súleımenov, Ánýar Álimjanov, Abaıdy álemge tanytqan Rollan Seısenbaev, eki tilde de jazatyn ult maqtanyshy Baýyrjan Momyshuly edi ǵoı? Ózimizdiń Qyzyljardyń uly Sergeı Baımuhamedov tarıhty saralaý biliktiligi, ulttyq sana-sezimi jaǵynan qazirgi qaı jazýshymyzdan bolsa da bıik tur. Al oısyz aıtylǵan «orysqul», «arabqul» degen sózder dármensizdikten.
Marat ERMUQANOV
