AQYL NYǴMETI

قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: لَا فَقْرَ أَشَدُّ مِنَ الْجَهْلِ وَلَا مَالَ أَعْوَدُ مِنَ الْعَقْلِ. (ض)

Paıǵambarymyz (s.a.ý.) bylaı deıdi: “Nadandyqtan ótken kedeılik, aqyldan artyq baılyq joq”. (Qýzaǵı, Músnád ýsh-shıhab)

Aqyl – rýhtyń kúshi; adam onymen bilimge jetedi, jaqsy men jamandy aıyryp, bolmystyń aqıqatyn seze alady. Aqyl adamnyń ılahı úndi uǵyp, kóptegen aqıqatty ańǵarýyna qajet, asa qundy baılyq. Sol sebepti Islam dini adamnyń tabıǵatyn, aqylyn joǵary baǵalaıdy. Tın súresiniń 4-shi aıatynda (maǵynasy) “Sóz joq, Biz adamdy eń ádemi beınede jarattyq” dep baıandalady. Bir hadıste:

“Adamnyń adamshylyǵy aqylynda (ıaǵnı ómirin retke keltirip, dúnıe men aqyret baqytyna aqylmen jetpek), aqyly joqtyń dini de joq” deıdi. Aqyl tabıǵı nur, júrek sonyń arqasynda haq pen qateni aıyrady. 

Munymen qatar, aqyl kez kelgen jerde tolyq jetekshi de emes. Aqyl Alla Taǵalanyń rızashylyǵyna saı amaldardyń qandaı nárseler ekenin anyqtaı almaıdy. Adam kóptegen jaıǵa mindetti ekenin bilgenmen, bul mindetterdiń neler ekenin ózdiginen bile almaıdy. Sol sebepti Alla Taǵala tarapynan adamzatqa aqyldy odan da nurlandyra túsýshi din bergen. Adamdar tek sonyń arqasynda mindetterin tolyq uǵyna bilgen.

Demek, adamǵa túrli mindetter júkteýshi onyń óz aqyly emes. Aqyldy da, aqyl ıesin de jaratqan Alla Taǵala. Alla Taǵalanyń buıryǵy men tyıymdaryn adamdarǵa jetkizý mindeti júktelgen tulǵa bolsa – ardaqty Paıǵambarymyz. Rasynda mindettiń túpki negizi, tiregi din; ýahı jáne paıǵambarlar. Mine, pendeniń mindeti osyndaı uly negizge súıenetindikten,  ılahı bolmysqa ıe.

Taǵy bir qosa keter nárse – mindettiń shynaıy túp negizi din bolǵanmen, odan aqyldyń quny túspeıtini anyq. Óıtkeni adamnyń jaýapkershiligi aqylǵa baılanysty. Aqyldan maqrum jandarǵa eshbir mindet júktelmeıdi. Adamdar Alla Taǵala tarapynan ózderine júktelgen mindettiń aqıqatyn, ulyqtyǵyn aqyldarymen túsingen.