AQShOMShY DÁSTÚRI
Sóz tórkini
Etımologııalyq máni
"Aqshomshy" sózi eki bólikten turady: "aq" jáne "shomshy." Eki sózdiń de óz aldyna jeke maǵynalary bar, jáne olardy biriktirý arqyly "aqshomshy" degen birtutas uǵym qalyptasady.
Aq: Qazaq tilinde "aq" sózi kópmaǵynaly, negizinen aq tústi, tazalyqty, jaryqty bildiredi. Alaıda bul sózdiń ekinshi maǵynasy – baılyq, molshylyq, bereke. Qazaq halqy ejelden "aq mol bolsyn" dep tilek aıtqanda, bul sózdi astyqtyń, jalpy baılyqtyń sımvoly retinde qoldanǵan.
Shom: "Shom" sózi de kópmaǵynaly bolyp tabylady. Qazaq tilinde "shom" kóbinese shómele, shóptiń, astyqtyń bir jerge jınalǵan úlken úıindisi degen maǵyna beredi. Bul sóz tek astyqqa emes, jalpy jıyntyqty, bir jerge shoǵyrlanǵan zattardy bildiredi.
"Aqshomshy" degen sózdiń Etımologııalyq máni osy eki sózdiń qosyndysynan týyndaıdy. "Aqshomshy" – mol astyqty jınaýshy, baılyqty, berekeni tasýshy degen maǵynany bildiredi. Bul sózdiń tereń máni, ony tek astyq jınaýmen ǵana emes, sonymen qatar ony tasymaldaýmen jáne saqtaýmen baılanystyrady.
Sózdiktegi uǵymy
Aqshomshy – dástúrli qazaq qoǵamyndaǵy kásiptiń bir túri. Egin ekpeıtin malshy aýyldardyń turǵyndary kúzgi oraq kezinde eginshilikpen aınalysatyn óńirlerge baryp, eńbegimen astyq jınap, ony óz aýyly men otbasy úshin tasymaldap, saqtaıtyn kásip ıesi. Bul kásiptiń negizgi ereksheligi – eńbekti astyqqa aıyrbastaý jáne sol arqyly aýyldyń azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etý.
Aqshomshy sóziń sınonımderi
Astyq jınaýshy, Astyq tasýshy, Shomshy.
Bul sózdiktegi anyqtama "Aqshomshy" sóziniń maǵynasyn keńeıtip, ony qazaqtyń dástúrli sharýashylyǵy men qoǵamynyń mańyzdy Elementi retinde sıpattaıdy. Sózdiktegi bul uǵym arqyly "Aqshomshy" sóziniń qazaq halqynyń turmysy men mádenıetinde mańyzdy oryn alǵany kórinis tabady.
Aqshomshy dástúriniń máni
(Aqshomshynyń tarıhı negizderi)
Aqshomshy – dástúrli qazaq qoǵamyndaǵy biregeı kásiptiń biri, ol aýyldyń áleýmettik-Ekonomıkalyq ómirinde mańyzdy ról atqarǵan. Bul kásiptiń ataýy "aq" jáne "shom" sózderinen quralǵan. "Aq" sózi baılyq pen berekeni bildirse, "shom" sózi qapqa salynǵan nemese jınalǵan astyqty bildiredi. Iaǵnı, Aqshomshy – astyq jınaýshy, astyq tasýshy degen maǵynany beredi.
Aqshomshy kásipiniń qalyptasýy
Aqshomshy kásipi 19 ǵasyrda, ásirese, egin sharýashylyǵymen aınalyspaıtyn, tek mal sharýashylyǵyna negizdelgen aýyldarda keńinen taraldy. Malmen aınalysatyn qazaqtar kúzgi oraq kezinde egin egetin óńirlerge baryp, óz eńbekterin usynyp, sonyń ornyna astyq alatyn bolǵan. Bul olar úshin jyl boıy azyq-túlikpen qamtamasyz etiletin mańyzdy kezeń edi.
Egin ekpeıtin aýyldardyń turǵyndary malyn aıyrbastap, shom salynǵan túıelerine astyq artyp qaıtatyn bolǵan. Olar astyqty tek óz qajettiligi úshin ǵana emes, sonymen qatar óz aýylyndaǵy basqa adamdarǵa da úlestirý úshin ákeletin. Bul óz kezeginde aýyldyń áleýmettik baılanysyn kúsheıtti, óıtkeni astyqty bólisý arqyly aýyl turǵyndary bir-birine qoldaý kórsetip, qıyn kezeńderde kómekke keletin.
Orta ǵasyrlardaǵy aqshomshyǵa baratyn aımaqtar
Orta ǵasyrlarda Aqshomshy kásipimen aınalysatyn qazaqtar úshin negizgi egin sharýashylyǵy aımaqtary Syrdarııa boıy, Talas, Shý, Baqanas (Ile ózeni), Toqyraý, Sarysý, Nura, Torǵaı ózenderiniń salasy, Zaısan kóli, Alakól tóńiregi bolatyn. Bul aımaqtarda eginshilik jaqsy damyǵandyqtan, munda mol ónim alynyp, Aqshomshylar úshin tıimdi boldy. Olar osy aımaqtarǵa baryp, mol astyq jınap, ony týǵan jerlerine jetkizetin.
Aqshomshynyń áleýmettik- Ekonomıkalyq mańyzy
Aqshomshy kásipi aýyldyń Ekonomıkalyq ómirinde mańyzdy ról atqardy. Ol tek azyq-túlikpen qamtamasyz etýmen shektelmeı, sonymen qatar aýyl arasyndaǵy saýda qatynastaryn damytty. Aqshomshy arqyly qazaq aýyldary ózara saýda-sattyq jasap, ózara alys-beris qatynasyn nyǵaıtty. Bul kásip aýyl turǵyndarynyń bir-birine degen senimin arttyryp, qoǵamdaǵy yntymaqtastyqty kúsheıtti.
Aqshomshy kásipiniń salt-dástúrge aınalýy
Ýaqyt óte kele, Aqshomshy kásipi qazaq qoǵamynda salt-dástúrge aınaldy. Aýyl turǵyndary arasynda Aqshomshy kásipimen aınalysý qurmetti is sanalyp, bul kásipti urpaqtan-urpaqqa mura retinde qaldyratyn dástúr qalyptasty. Aqshomshylardyń eńbegi aýyl arasynda joǵary baǵalanyp, olardy erekshe qurmetpen qarsy alatyn. Olar tek astyq tasýshy ǵana emes, aýyldyń bereke-birligin saqtaýshy, qıyn kezeńderde qoldaý kórsetýshi retinde tanyldy.
Aqshomshy – qazaq halqynyń Ekonomıkalyq jáne áleýmettik ómiriniń ajyramas bóligine aınalǵan kásip túri. Bul kásip aýyl arasyndaǵy baılanystardy nyǵaıtyp, qoǵamdaǵy yntymaqtastyqty kúsheıtti. Aqshomshy kásipi arqyly qazaq halqynyń eńbeksúıgishtigi, uıymshyldyǵy, bir-birine degen qoldaý kórsetý dástúri kórinis tapty. Búgingi kúnge deıin bul kásiptiń mán-mańyzy joǵalǵan joq, ol qazaq halqynyń rýhanı jáne mádenı baılyǵyn kórsetetin qundylyqtardyń biri bolyp tabylady.
Islamdaǵy aqshomshy dástúri
Islam dini qazaq halqynyń ómir saltyna, dástúrlerine eleýli yqpal etti, sonyń ishinde eńbekke degen kózqarasty qalyptastyrýda da mańyzdy ról atqardy. Aqshomshy dástúri, ıaǵnı astyq jınaý men ony tasymaldaý kásibi, ıslamdyq Etıka men qundylyqtarǵa saı keletin áreket retinde qarastyryldy.
Eńbek pen adaldyqtyń ıslamdaǵy orny
Islam dini eńbek etýge, adal tabys tabýǵa erekshe mán beredi. Quran Kárimde Alla Taǵala adal eńbek etip, mańdaı termen tabys tabýdy madaqtaıdy: «Adamǵa óziniń eńbeginen basqa eshteńe joq» («Nájim» súresi, 39-aıat). Osy turǵydan alǵanda, Aqshomshy dástúri ıslamdyq qundylyqtarǵa sáıkes keledi, óıtkeni bul kásip arqyly qazaqtar óz eńbegin adal tabysqa aıyrbastap, mal men azyq-túlikti qamtamasyz etken.
Aqshomshynyń ıslamdyq áleýmettik ádilettilikpen baılanysy
Islamdaǵy áleýmettik ádilettilik pen bir-birine kómek kórsetý prıntsıpteri Aqshomshy dástúrinde de kórinis tapqan. Aqshomshylar óz eńbegin usynǵannan keıin, alǵan astyǵyn tek óz otbasynyń qajettiligine ǵana emes, sonymen qatar aýyldastary arasynda da bólisetin. Bul áreket ıslamdaǵy sadaqa men zeket berý dástúrimen úndesedi. Munda da mal-múlikti bólisý arqyly qoǵamdaǵy álsizderge qoldaý kórsetý basty maqsat bolyp tabylady.
Aqshomshy men ıslamdaǵy baýyrmaldyq
Islam baýyrmaldyq pen yntymaqtastyqty ulyqtaıdy. Aqshomshy dástúri osy ustanymdardy júzege asyrýdyń bir tásili boldy. Aýyl turǵyndary birigip, eginshiligi damyǵan aımaqtarǵa baryp, sol jerdegi eginshilerge kómek kórsetip, ózderine qajetti astyǵyn alyp qaıtatyn. Bul tek Ekonomıkalyq qana emes, rýhanı birlikti de nyǵaıtty, óıtkeni aýyldastar bir-birine kómek kórsetip, ózara qoldaý bildiretin.
Aqshomshynyń ıslamdyq quqyqtyq negizderi
Islam quqyqtyq normalary (sharıǵat) adal saýda-sattyq pen eńbek qatynastaryn retteýdi kózdeıdi. Aqshomshy dástúrinde adal eńbek etý, ádil almasý jáne kelisim boıynsha áreket etý negizgi qaǵıdattar bolyp tabylady. Aqshomshylardyń eńbegi men alynǵan astyq adal tabys retinde qarastyrylyp, ıslamdyq quqyqtyq normalarǵa saı dep esepteldi.
Aqshomshynyń rýhanı máni
Aqshomshy kásipi arqyly qazaq halqy tek materıaldyq qajettilikterin qanaǵattandyryp qana qoımaı, sonymen qatar rýhanı turǵydan da baıyp otyrdy. Bul kásiptiń ıslamdyq qundylyqtarmen astasýy, onyń rýhanı mánin arttyrdy. Eńbek arqyly adal tabys tabý, ózge adamdarǵa qoldaý kórsetý, áleýmettik ádilettilikti saqtaý – munyń bári ıslam dinine tán qundylyqtar bolyp tabylady.
Aqshomshy dástúri ıslamdyq qundylyqtarmen tyǵyz baılanysta bolǵandyqtan, bul kásip qazaq halqynyń dinı jáne áleýmettik ómirinde mańyzdy oryn aldy. Islam dini arqyly qalyptasqan adal eńbek, ádildik, baýyrmaldyq, áleýmettik ádilettilik sııaqty qundylyqtar Aqshomshy dástúrinde aıqyn kórinis tapty. Bul dástúr arqyly qazaqtar ózderiniń ıslamdyq senimderin kúndelikti ómirde júzege asyryp, materıaldyq jáne rýhanı turǵydan baıyp otyrdy. Aqshomshy kásibi tek Ekonomıkalyq qajettilikterdi qanaǵattandyrý ǵana emes, sonymen qatar ıslam dininiń talaptaryn oryndaýdyń bir joly retinde de qarastyryldy.
Bolat BOPAIULY
