Aqseleý SEIDIMBEK: QAZAQTAR USTANǴAN TYIYMDAR

Iá, biz modernıstik qoǵamda ómir súrip jatyrmyz. Iá, biz jańa zamannyń urpaǵymyz. qala berdi, uǵymdar men qundylyqtar almasqan tirshilik daǵdysynyń perzentimiz. Biraq, bul tárbıe bastaýynan qol úzý degen sóz be? Kim aıtty, keshe degen eskilik dep? Qazaqy sana endigi ómirimizdiń ustyny bola almaıdy dep, kim aıtty? Bul kezeń – umytý kezeńi. Biz tamyrymyzda týlaǵan keıbir aqparattardy umytyp qaldyq. Sonyń biri tyıymdar. Aýyzeki jasalǵan bul mádenı jańǵyryq san jyldar boıy bir halyqty saqtap keldi. Budan keıin de saqtaı almaq.

Belgili Etnograf – ǵalym Aqseleý Seıdimbek qazaqtyń dástúrli tyıymdaryn úsh túrli etip bir izge keltirgen eken. Iaǵnı, adamǵa, qoǵamǵa jáne tabıǵatqa qatysty tyıymdar…

Besikti teppe.

Bettep kele jatqan kóp maldy boılaı bólip ótpe.

Beti – qolyńdy jýynbaı turyp, maldy óriske shyǵarýǵa

bolmaıdy.

Bosaǵaǵa súıenbe.

Bosaǵany kerme.

Bos besikti terbetpe.

Bóten úıge túnde sálem berip kirme («Kesh jaryq» deý

kerek).

Búgingi isti erteńge qaldyrma.

Bireýge tesilip qarama.

Bir qolmen nan úzbe.

Bir qolyńmen sý quıma.

«Bissimillá» demeı as tatpa.

***

Dastarhandy attama.

Dastarhandy pyshaqpen qyrma.

Dám ishýdi qonaqtan buryn doǵarma.

Dos – jaran, quda – jekjattan ıt alma, ıt berme.

Dúnıe qýma.

***

Eki kisiniń arasynan ótpe.

Elsiz jerde jalǵyz uıyqtama.

Elshige tıispe.

Erkektiń bes qarýyna áıel adam tıispes bolar.

Er – toqymdy aýdaryp qoıma.

Er – toqymdy teris salma.

Er adamdy áıel túrtip oıatpas bolar.

Eski daýdy eske alma.

Eski monshaǵa kirme.

Esikti qatty serippe («Qaıtyp kirer esikti qatty serippe»

degen).

Esikti teppe.

***

Jaıdaq atqa minbe.

Jaıdaq erge minbe.

Jaqsynyń jasyn surama.

Jaqsyny ájýalama.

Jaqsy attyń jaǵyn ashpa.

Jaqsy isti qyzǵanba. Jaqynyńa mindetsı berme.

Jalǵyz tal shımen urma (jalǵyz qalasyń).

Jańa baıyǵannan qaryz alma.

Jańa túsken kelinshek alǵashqy perzentin kórgenshe ish kıimin

qysqartýǵa bolmaıdy.

Jańa úılengenmen qońsy qonba.

Jaraly basqa juǵyspa.

Jastyqqa otyrma.

Jasy úlkenge ázil aıtpa.

Jas balany urma.

Jas bosanǵan áıel úıge kirgen ıtke «ket!» demeıdi (tisi túsip

qalady).

Jas kelin túsken úıindegi jaqyndarynyń atyn atamas

bolar.

Jas maldyń múıizin sıpama (qısyq bolyp ósedi).

Jas maldyń tisin sanama.

Jas tóldi sıpaı berme (óspeı qalady).

Jatarda kóp tamaq ishpe.

Jatqanda aıaǵyńdy qubylaǵa berme.

Jatqan kisiniń ústinen attama.

Jatqan maldyń ústinen attama (omyrtqasy synady nemese

qasqyr jeıdi).

Jatyp tamaq ishpe.

Jaıaý qamshylanba.

Jeńil aqylmen dos, joldas bolma.

Jer taıanba.

Jer taıanyp otyryp as ishpe.

Jetim – jesirge tıispe.

Jozyǵa minbe.

Jozynyń qasynda tyrnaq alma.

Júırik atqa áıel adam minbes bolar.

Júrip kele jatyp tamaq ishpe.

Jyńǵylmen at aıdama.

Jiptiń astynan ótpe.

Jipti moınyńa salma.

Qabirdi baspa.

Qazan erneýin bosaǵaǵa qaraı qısaıtyp aspa (nesibeń syrtqa

tógiledi).

Qaıshyny kók shópke tastama.

Qaraly elge tıispe.

Qara, qyzyl, aq tústi shúberekti úı ústine jaıma (qaraly

týdyń belgisi).

Qart adamnyń aldyn kespe.

Qarýdy adamǵa kezeme.

Qatty sóıleme.

Qatynǵa qatty senbe.

Qatyn men balaǵa syr aıtpa.

Qısynsyz sóz aıtpa.

Qoı qyrqatyn qaıshyny ıesine qaıtarǵanda qol jalǵap

berme (qaıshyny júnge orap, «muny men emes, jer berdi»

dep, jerge qoıady).

Qolyńdy artyńa aıqastyryp júrme.

Qol jýmaı jozy qasyna otyrma.

Qonaǵyńa ashýlanba.

Qonaǵyńdy jumsama.

Qonaqtyń aldyn orama.

Qoraǵa dáret syndyrma.

Qotanda ysqyrma.

Qubylaǵa qarap dáret syndyrma.

«Qurandy» jerge tastama.

Quran oqyǵanda jalań bas otyrma.

Quran oqyǵanda túregep turma.

Qyzǵa er balany tebýge bolmaıdy.

Qyz balany bosaǵaǵa otyrǵyzba.

***

Kári jilikti áıel balaǵa usynba.

Keshki asty baqpa.

Keshte tyrnaǵyńdy alma.

Kıimdi jelbegeı jamylma.

Kógendi attama.

Kópten daralanba.

Kóp ishinde jalǵyz tamaqtanba.

Kórpeniń irge jaǵyn tuıyqtap jatpa.

Kórpeni teris salma (ıaǵnı, kórpeniń tuıyq jaǵyn bosaǵaǵa

qaratyp salýǵa bolmaıdy).

Kórshińe jamandyq oılama.

Kúıeýińnen buryn jatpa.

Kúıeýińniń irge jaǵyna jatpa.

Kúni túskenge kisápir bolma.

Kúrektiń sabyn attama.

Kirdiń sýyn baspa.

Kirdiń sýyn esik kózine tókpe.

Kisige qarap bala emizbe.

Kisige qarap esineme.

Kisige qarap orynsyz kúlme.

Kisige pyshaq suqtama.

Kisini aınalma.

Kisi kelgende tamaq surama.

Kisi kelgende úı sypyrma.

Kisi kózinshe kerilme.

Maıly tamaqtan soń salqyn sý ishpe.

Malǵa baskıim laqtyrma.

Malǵa zekime.

Malǵa qant, tuz usynyp shaqyrma.

Malǵa teris qarap minbe.

Malǵa teris minbe.

Maldyń alǵashqy saýymynan alynǵan maıdy asqa qoldanba

(bosaǵany, tabaldyryqty, kıizdiń etegin maıla).

Maldyń aldynan bos ydyspen shyǵýǵa bolmaıdy.

Maldyń bitimine, súttiligine suqtanba.

Maldy bóten adamǵa saýdyrtpa.

Maldy qý shybyqpen nemese qabyqtalǵan aǵashpen aıdama.

Maldy saýarda baltany aǵashqa shanyshpaıdy.

Maldy saýǵan soń qol jýmaı turyp, qol berip amandasýǵa

bolmaıdy.

Malshydan «Ne baǵyp júrsiń?», «Ne saýyp júrsiń?» dep

surama.

Mal qorshaýyna shyqpa.

Mal saýatyn ydysty tóńkerip ustama.

Mal saýyp jatqanda ıesimen sóılesip, saýynnyń janyna

kelýge bolmaıdy.

Mal tóldep jatqanda qaryzǵa eshteńe berme.

Mańdaıshaǵa tóbeńdi tireme.

Mac qylatyn ishimdik ishpe.

Moıynǵa belbeý salma.

Molaǵa qaraı júgirme.

Molaǵa qarap dáret usatpa.

***

Molany saýsaǵyńmen kórsetpe.

Múgedek adamdy mazaqtama.

Múrdege topyraq salǵanda kúrekti ekinshi adamǵa qolmen

berme.

Múrdege topyraq salǵanda kúrekti tabanyńmen baspa.

***

Namazdy bólme.

Nandy bir qolmen úzbe.

Nandy jerge tastama.

Nandy laqtyrma.

Nanmen oınama.

Nannyń untaǵyn tastama.

***

Oılanbaı sóıleme.

Oılanbaı is bastama.

Orynsyz kiná qoıma.

Ottyqty jaqpa.

Ózgeniń aldyndaǵy asqa suǵynba.

Ózińde joqqa maqtanba.

Ózińe unamaǵandy ózgege telime.

Óz basyńa laıyq emes sóz aıtpa.

Ólgen kisini jamandama.

Óliktiń dene topyraǵyn sándeme.

Ólimge bata jasap qaıtqanda basqa úıge kirme.

Ólim bar da qaza bar ekenin umytpa.

Ósek tasyma.

Ótirik aıtpa.

***

Pyshaqpen oınama.

Pyshaqtyń júzin jalama.

Pyshaqtyń júzin joǵary qaratyp tastama.

Pyshaqty nanǵa qadama.

***

Súıekti otqa salma.

Súttiń betin ashyq qaldyrma.

Sútti úrlep ishpe.

Sút saýatyn shelekti sý basyna aparma.

Syılaǵan nemese satqan maldy eske alyp qaıǵyrma.

Syılaǵan nemese satqan maldy júgen, noqtasymen

jiberme.

Sypyrǵyshpen urma.

Syryńdy kóringenge shashpa.

Tabaldyryqtyń syrtynda turyp sóılespe. Tabaldyryqty

baspa.

Tákappar bolma.

Tamaqqa qos qolmen suǵynba.

Tamaq iship otyrǵan kisige tesile qarama.

Tamaq iship otyryp turyp ketpe.

Tańǵy asty tastama.

Taıaqqa súıenbe.

Toqymdy tósenbe.

Tórge qarap júreńnen otyrma.

Tósekte jylama.

Tuzdy baspa.

Tumsa maldyń alǵashqy saýǵan sútin bótenge berme. Tumsa

maldy alǵash saýǵan soń «Sútti eken» dep maqtama.

Túnde aınaǵa qarama.

Túnde baqyryp jylama.

Túnde jalǵyz sýǵa túspe.

Túnde kir jaıma.

Túnde sandyq ashpa (shyǵyn bolady, sandyq ashý kerek bolsa,

«jylan kirip ketti» dep ashady).

Túnde sýǵa barýǵa bolmaıdy (ásirese áıel adamǵa).

Túnde túsińdi aıtpa.

Túnde shash alma.

Túregep turyp dáret usatpa.

Túsińdi aýzy beıpil adamǵa jorytpa.

Tymaq ústinen tymaq kıme.

***

Ýyzdan soń ile sýyq sý ishpe.

Urlyq jasama.

Úıge qaraı júgirme.

Úıge syrtyńmen kirme.

Úıde ólik jatqanda ot jaqpa.

Úıde ysqyrma.

Úıdi aınalma.

Úıińe kelse, úıdeı daýyńdy aıtpa («Aldyńa kelse, atańnyń

qunyn kesh» degen).

Úlkenge qarsy kelme.

Úlkenge «Sen» deme.

Úlkennen buryn bılik aıtpa.

Úlkennen buryn tórge shyqpa.

Úlkenniń sózin bólme.

Úlken kisige syrtyńdy berme.

Úlken kisiden buryn dámge qol sozba. Úlken kisiniń jolyn

kesip ótpe.

***

Shaqyrǵannan qalma («Shaqyrǵanǵa barmasań, shaqyrǵanǵa

zar bolarsyń» degen).

Shaqyrmasa barma.

Shamdy úrlep óshirme.

Shańyraqqa sálem bermeı kirme.

Sharap ishpe.

Shashty baspa.

Shashty dalaǵa tastama.

Sháınektiń shúmegin tómen qaratpa.

Shoshqa etin jeme.

Shylym shekpe.

Shyraqty úrleme (umytshaq bolasyń).

Ystyq tamaqty qomaǵaılanyp ishpe.

Aqseleý SEIDIMBEK