AŃǴA ShYǴÝ DÁSTÚRI
Sóz tórkini
Ańǵa shyǵý – qazaq tilinde ańshylyqqa barý, ań aýlaý áreketin bildiretin termın. Bul sóz tirkesi ańshylyqtyń dástúrli maǵynasyn, ıaǵnı ańdardy ustap alý nemese ańdardy aýlaý maqsatynda tabıǵatqa shyǵýdy sıpattaıdy.
Etımologııalyq máni
"Ańǵa" – "ań" sóziniń datelik septiktegi formasy, ıaǵnı ańǵa degen baǵytty kórsetedi. "Shyǵý" – shyǵyp ketý, syrtqa shyǵý, belgili bir baǵytqa júrý áreketin bildiredi. Sonymen, "ańǵa shyǵý"tirkesi ańshylyq maqsatynda tabıǵatqa, ormanǵa nemese dalaǵa shyǵý degendi bildiredi.
Sózdiktegi uǵymy
Ańǵa shyǵý – ań aýlaý úshin tabıǵatqa shyǵý áreketi. Bul áreket tek ańshylyq emes, sonymen qatar tabıǵatpen baılanys ornatý, kóshpelilerdiń dástúrli ómir saltyna saı bolý, qoǵamdyq jáne mádenı mánge ıe. Ańǵa shyǵý barysynda ańshy ańdy izdep taýyp, ony ustap alý nemese óltirý úshin ártúrli ádister men quraldardy qoldanady.
"Ańǵa shyǵý" – ańshylyq maqsatynda tabıǵatqa shyǵý, ań aýlaý is-sharasyn bildiretin tirkes. Onyń Etımologııasy men sózdiktegi maǵynasy ańshylyqtyń dástúrli sıpattaryn jáne tabıǵatpen baılanysyn kórsetedi.
Ańshylyq jáne saıatshylyq
Ańshylyq pen saıatshylyq qazaqtyń baıyrǵy jáne qosalqy kásibi, kóshpelilerdiń kúnkórisiniń, sondaı-aq kóńil kóterýiniń mańyzdy bir salasy bolyp tabylady. Ańshylyqtyń tarıhy tereńde jatyr, onyń beıneti men eńbek shyǵyny az bolǵanymen, tabysy óte qundy: baǵaly ań terisi, eti, qaýyrsyny, mamyǵy – bári de adamdardyń ómirine qajetti nárseler. Bul dástúrli kásip qazaqtardyń kóshpeli ómiriniń ajyramas bóligi bolyp sanalady.
Ańshylyqtyń máni
Ańshylyq pen saıatshylyqtyń tarıhy qazaq qoǵamynda uzaq ýaqyt boıy oryn alyp keledi. Erte zamannan beri ańshylyq kóshpeli halyqtyń negizgi tabys kózi boldy. Bul kásip tek qana tamaq qajettiligin qanaǵattandyrýmen shektelmedi, sonymen qatar ań terisi men qaýyrsyndary saýdalanyp, Ekonomıkalyq qundylyqqa aınaldy. Sonymen qatar, ańshylyq óneri dala ómiriniń bir bóligi retinde, qazaqtardyń tabıǵatpen baılanysyn, onyń zańdaryn, úırený men daǵdylaryn qalyptastyrdy.
Ańshylyq ádisteri
Ańshylyqtyń ádisteri men quraldary ártúrli boldy. Qazaqtar ań aýlaý úshin ár túrli qarý-jaraqtardy paıdalandy, sonyń ishinde sadaq pen jebe, jebe, aý, jáne t.b. Ańshylyq kezinde arnaıy daıyndalǵan ıtter men qyrandar da qoldanyldy. Saıatshylyq – ańshylyqtyń bir túri, munda qyran qustardy qoldaný arqyly ań aýlaý dástúri oryn aldy.
Mádenı róli
Ańshylyqtyń áleýmettik jáne mádenı róli zor boldy. Bul kásip tek kúnkóristiń kózi ǵana emes, sonymen qatar qazaqtardyń áleýmettik baılanystaryn nyǵaıtýǵa, dástúrli merekeler men jınalystardy ótkizýge múmkindik berdi. Ańshylyqpen aınalysatyn adamdar arasynda dostyq, syılastyq qarym-qatynastar ornady. Sonymen qatar, ańshylyq pen saıatshylyq qazaqtyń ulttyq mádenıetiniń, onyń ishinde folklorynyń, ańyzdardyń, jyrlardyń, ánderdiń qalyptasýyna úlken áser etti.
Qazirgi damý kezeńi
Alaıda qazirgi ýaqytta ańshylyq kásibine degen qyzyǵýshylyq azaıyp barady. Ańshylyqty kásip qylǵan adamdardyń sany kúrt tómendedi. Qazirgi ýaqytta ańshylyq kóbine demalys pen kóńil kóterý maqsatynda júzege asyrylyp, kásip retinde oryn almaıdy. Degenmen, ańshylyqtyń dástúrli ádisteri men tájirıbeleri keıbir aımaqtarda áli kúnge deıin saqtalyp keledi.
Ańshylyq pen saıatshylyq qazaq halqynyń baıyrǵy dástúrleriniń biri bolyp tabylady. Ol kóshpelilerdiń kúnkórisiniń mańyzdy bóligi, áleýmettik qatynastardyń nyǵaıýyna, mádenıettiń qalyptasýyna yqpal etti. Ańshylyqtyń qazirgi zamanǵy ózgeristerine qaramastan, onyń tarıhı jáne mádenı mańyzy saqtalýy tıis. Ańshylyq pen saıatshylyqtyń qazirgi ýaqytta kásip retinde mańyzdylyǵyn joǵaltýy birneshe sebepterge baılanysty bolýy múmkin:
1. Indýstrıalızatsııa jáne Ýrbanızatsııa: Qoǵamnyń ındýstrıalızatsııalanýy men ýrbanızatsııalanýy ańshylyqtyń negizgi sebebin azaıtyp, aýyldyq ómir men tabıǵatqa baılanysty kásipterdiń azaıýyna ákeldi.
2. Qoǵamdyq Ózgerister: Qazirgi zamanǵy adamdardyń ómir salty men qajettilikteri ózgerip, ańshylyq kóbine demalys nemese sport túrinde qarastyrylatyn boldy.
3. Ekologııalyq Problemalar:
Ekologııalyq máseleler, mysaly, tabıǵattyń lastanýy jáne ańdardyń sanynyń azaıýy ańshylyqqa teris áser etti.
4. Quqyqtyq Shekteýler: Kóptegen elderde ańshylyqqa qatysty zańdar men erejeler qatańdatyldy, bul ańshylyqty kásip retinde jalǵastyrýdy qıyndatty.
5. Qoǵamdyq Sana: Zamanaýı qoǵamda ańshylyqtyń Etıkalyq máseleleri men janýarlarǵa degen qarym-qatynasqa baılanysty jańa kózqarastar qalyptasýda.
Bul sebepter ańshylyqtyń kásip retinde mańyzdylyǵyn azaıtýǵa ákelse de, onyń tarıhı jáne mádenı qundylyǵy saqtalýy tıis. Ańshylyqty qaıta jandandyrý úshin dástúrler men mádenı murany saqtaý maqsatynda arnaıy sharalar qabyldanýy múmkin.
Ańshylyq qatysty yrym-tyıymdar
1. Ańshylyqqa shyqqanda: Ańshy ańshylyqqa shyqqanda bosaǵadan attamaýǵa tyrysady. Sebebi bosaǵadan attaý men ańshylyqtyń tabysty bolmaýy arasyndaǵy baılanys bar dep yrymdaıdy.
2. Ańdy kórgende: Ańshy ańdy kórgende nemese ańǵa shyqqanda "Qudaıym jar bolsyn" nemese "jeńil bolsyn" dep duǵa etedi.
3. Ańdy kóremiz dep qýaný: Ańshy ańdy kórgende nemese ań aýlaýǵa shyqqanda shýlaýǵa bolmaıdy. Ańdy úrkitip jiberý nemese shý shyǵarý ańshylyqtyń sátsizdigine ákelýi múmkin.
4. Qannyń uıyqtaý: Ańshylyq kezinde ańnyń qanyn jerge quıý nemese onyń ústine otyrýǵa bolmaıdy. Bul yrym, ádette, jamandyq pen sátsizdikke jol berý dep sanalady.
5. Ańshynyń kóz jasy: Eger ańshy ańdy atyp alǵannan keıin kóz jasyn tókse nemese qaıǵyryp jatsa, bul ańshylyqtyń tabysty bolmaýyna ákelýi múmkin.
6. Ańnyń terisin bólgende: Ań terisin bólgende nemese ony óńdegende ańnyń basyn kórsetpeı jabý nemese terisin qaıtadan qoıýǵa bolmaıdy. Bul yrym ańshylyqtyń sáttiligi men tabıǵattyń teńdigin saqtaý úshin jasalady.
7. Ańshynyń urys quraly: Ańshylyqta urys quraldaryn nemese qarý-jaraqty tazalaý kezinde duǵa oqylýy kerek. Bul ańshylyqtyń tabysty bolýyn jáne qarýdyń durys jumys isteıtinin qamtamasyz etý úshin jasalady.
8. Ańshylyqta sóz aıtý: Ańshylyq kezinde sóz ben áreketterdiń durys bolýyna kóńil bólinedi. Ańshynyń sóılegen sózderi men is-áreketteri ańshylyqtyń nátıjesine áser etýi múmkin dep sanalady. Sondyqtan, daý-damaı nemese urys-keris shyǵarmaýǵa tyrysady.
9. Tabıǵatpen qarym-qatynas: Ańshylyq kezinde tabıǵatqa qurmet kórsetý mańyzdy. Tabıǵatty lastamaý, ańdy artyq jaraqattamaý jáne qorshaǵan ortaǵa zııan keltirmeý – bul yrymdar ańshylyqtyń tabysty ári Ekologııalyq turǵydan durys bolýyn qamtamasyz etedi.
10. Ańnyń terisin tazartý: Ań terisin tazartý nemese ony óńdeý kezinde onyń terisin aýdaryp salýǵa bolmaıdy. Bul yrym ańshylyqtyń sátti bolýyna jáne teriniń sapasyn saqtaýǵa kómektesedi.
11. Qannyń qalyptasýy: ańshylyq kezinde ańnyń qanyn ózine qaratyp shyǵarýǵa bolmaıdy, óıtkeni bul ańshylyqtyń sátsizdigine nemese jamandyqqa ákelýi múmkin dep sanalady.
12. Ańshylyqta jańalyq: Ańshylyq kezinde jańalyq nemese erekshe oqıǵalar týraly aıtýǵa bolmaıdy. Bul yrym ańshylyqtyń tabysty bolýy men ańdy úrkitpeý úshin jasalady.
13. Ańshynyń kıimi: Ańshynyń kıimi taza jáne saqtalǵan bolýy tıis. Kıimdi kıer aldynda nemese ańshylyqqa shyqqanda arnaıy duǵa oqylady.
14. Ańnyń basy: Ań aýlaýdan keıin ańnyń basyn jerge qoıyp, onyń kózin jaýyp qoıý kerek. Bul yrym ańnyń janyn tynyshtandyrý jáne ańshylyqtyń tabysty bolýy úshin jasalady.
15. Ańshylyq quraldary: Ańshylyq quraldary, mysaly, sadaq nemese myltyq, paıdalanylǵannan keıin olardy tazalap, kútim jasaý kerek. Bul yrym quraldyń sátti jumys isteýi úshin jáne ańshylyqtyń tabysty bolýy úshin mańyzdy.
Bul yrym-tyıymdar qazaqtyń ańshylyq mádenıetiniń mańyzdy bóligi bolyp tabylady. Olar ańshylardyń qaýipsizdigin, tabysty ańshylyqty jáne tabıǵatpen úılesimdi qarym-qatynasty qamtamasyz etý maqsatynda qabyldanǵan.
Atýǵa tyıym salynǵan ańdar
Qazaq halqynda ańshylyqtyń dástúrleri men yrymdaryna sáıkes, belgili ańdardy aýlaýǵa qatysty erekshe tyıymdar men sharttar bar. Olardyń biri – býaz jáne aryq ańdardy aýlaýǵa tyıym salý. Bul tyıymnyń máni men maqsatyn túsiný úshin, bul uǵymdardy tolyqtap qarastyraıyq:
Býaz ańdardy atýǵa tyıym
Býaz degenimiz – urpaq ákeletin kúıdegi analyq ań. Býaz ańdardy atýǵa tyıym salýdyń birneshe sebebi bar:
1. Urpaqtyń saqtalýy: Býaz ańdar bolashaq urpaqtyń jalǵasy bolyp tabylady. Olardy atý tabıǵı balans pen Ekologııalyq júıeni saqtaý maqsatynda qolaısyz bolyp sanalady.
2. Tabıǵatqa Qurmet: Ańdardyń kóbeıip, tabıǵı teńdikti saqtaýǵa múmkindik berý – qazaq halqynyń tabıǵatpen úılesimdi ómir súrý fılosofııasynyń bir bóligi. Býaz ańdardy atý tabıǵattyń zańdaryn buzý retinde qarastyrylady.
3. Moraldyq jáne Etıka: Býaz ańdy atý, ásirese onyń balalary bar ekendigin bile tura, moraldyq jáne Etıkalyq turǵydan durys emes dep sanalady.
Aryq ańdardy atýǵa tyıym
Aryq degenimiz – dene salmaǵy tómen, álsiz nemese aýrý ań. Aryq ańdardy atýǵa tyıym salýdyń sebepteri.
1. Ekologııalyq teńdik: Aryq ańdardyń aýlaýy Ekologııalyq balansqa teris áser etýi múmkin. Olar álsiz bolǵandyqtan, olardyń joıylýy Ekosıstemanyń odan ári buzylýyna sebep bolýy yqtımal.
2. Qunsyz eriler: Aryq ańdardyń terileri men etteri sapasyz bolady, bul ańshylyqtyń nátıjelerin nasharlatady. Sondyqtan, aryq ańdardy aýlaýǵa tyıym salynady.
3. Ańshylyqtyń sáttiligi: Aryq ańdy atý sátsizdikke ákelýi múmkin dep sanalady. Ańshynyń sátti ańshylyq jasaýy úshin jaqsy jáne deni saý ańdardy aýlaý kerek.
Býaz jáne aryq ańdardy atýǵa tyıym salý qazaqtyń ańshylyq dástúrindegi Ekologııalyq jáne moraldyq normalardy saqtaý maqsatynda qabyldanǵan sharalar bolyp tabylady. Bul tyıymdar tabıǵattyń tepe-teńdigin saqtaý, urpaqtyń jalǵasyn qamtamasyz etý jáne ańshylyqtyń sapasyn arttyrý úshin mańyzdy. Ańshynyń bul erejelerdi saqtaýy onyń tabıǵatpen úılesimdi ómir súrýiniń kórsetkishi retinde qabyldanady.
Qustardy aýlaýǵa tyıym
Qustardyń uıalaryn nemese jas balapandaryn aýlaýǵa bolmaıdy. Bul áreketter tabıǵattyń zańdaryna sáıkes kelmeıdi, sonymen qatar qustardyń qarǵysyna ushyraý múmkindigi bar.
Qustardyń jumyrtqasyn men balapanyn aýlaýǵa tyıym
Qustardyń jumyrtqalaryn jarǵan nemese balapandaryn zııandy áreketpen qatynasqan adamdardyń beti shubar nemese sekpil bolady degen nanym bar. Mundaı yrymdar balalardyń tabıǵatqa zııan tıgizýden saqtanýyna kómektesedi.
Tabıǵatqa búldirýge tyıym
Ańshylyq kezinde tabıǵatqa qurmet kórsetý óte mańyzdy. Jón-josyqsyz ań aýlaý, uıadaǵy bóltirikterdi nemese jumyrtqalardy zııandy túrde alý moraldyq turǵydan durys emes dep sanalady. Tábıǵattaǵy aǵashtardy betaldy otaý, shópterdi órteý, bastaý bulaqtardy lastaýǵa, Ekologııalyq ortanyń tep-teńdigin buzýǵa qatań tyıym salynady.
Ańshylyq mezgilderi
Ańshylyqta qazaq halqy ań aýlaýdyń naqty mezgilderin jáne maýsymdaryn erekshe qasterleıdi. Ańshynyń ańdy durys ýaqytta aýlaýy, onyń terisiniń sapasyn saqtap qalý, tabıǵattyń zańdylyqtaryn saqtaý jáne moraldyq normalardy oryndaý – mańyzdy sharttar bolyp tabylady. Ár maýsymda ańshylyqtyń óz erekshelikteri men tyıymdary bar.
Ańshylyqtyń maýsymdary
1. Kúzgi ańshylyq
Mezgil: Úırek ushyp, qaz qonǵan aıdyn kólderde, qulan jortqan keń dalada kúzgi ańshylyq maýsymy bastalady. Bul kezeńde ańshylar terisi úshin aýlanatyn ańdardy jabaǵy júnin tastap, jańa júni jetilgen kezde aýlaıdy.
Mańyzdylyǵy: Teriniń sapasy jaqsy bolǵandyqtan, kúzgi ańshylyq tabysty ári jemisti bolady. Ań terileriniń sapaly ári paıdaly bolýy kúzgi maýsymda ań aýlaýdyń artyqshylyǵy.
2. Qysqy ańshylyq
Mezgil: Qys kezinde ańshylyq túngi ýaqytta, ıaǵnı túlki men basqa da ańdardy aýlaý úshin qolaıly. Túlki, mysaly, túnde toǵaıdy saǵalap, kúndiz ıenge shyǵady.
Mańyzdylyǵy: Qysqy kezeńde ańnyń qozǵalys belsendiligi men terisiniń jaǵdaıyn eskere otyryp, ańshylar josparlaryn qurady. Bul ýaqytta ań aýlaý qajettiligi men tıimdiligi kúsheıedi.
3. Kóktemgi Ańshylyq
Mezgil: Kóktem maýsymynda ań-qustar jappaı túleıdi, terisiniń sapasy buzylady, al olardyń kópshiligi uıa basyp, balapan shyǵarady. Ań men qus kıesine enedi. Bul kezeńde ań-qustardy aýlaýǵa bolmaıdy. Kıesi atady dep senedi.
Mańyzdylyǵy: Qustardyń uıa basý kezeńinde, olardyń urpaqtaryn qorǵaý úshin kóktemde ańshylyq júrgizýge tyıym salynady. Munyń sebebi ańshylyqtyń Ekologııalyq tepe-teńdikti buzýy múmkindigimen baılanysty.
4. Jazǵy Ańshylyq
Mezgil: Shilde aıynyń sońynan bastap ań-qustardy aýlaý bastalady. Bul ýaqytta ań-qustar jetilgen, eti men terisi jaqsy bolady.
Mańyzdylyǵy: Jazǵy ańshylyqta eti úshin aýlanatyn ańdardyń eti men terisiniń sapasy joǵary, óıtkeni bul mezgilde ańdar jaqsy toıynady. Qazaqtyń ańshylyq dástúrleri ań aýlaýdyń naqty mezgilderin, erejelerin jáne tyıymdaryn saqtaýdy qajet etedi. Bul dástúrler tabıǵattyń zańdylyqtaryn, Ekologııalyq tepe-teńdikti saqtaý jáne moraldyq normalardy ustanýdy qamtamasyz etedi. Ańshylar ań aýlaýdyń ár maýsymynda durys sheshim qabyldap, tabıǵatpen úılesimdi ómir súrýdi maqsat etedi.
Islamdaǵy ań aýlaýdyń mańyzy
Islam dini boıynsha ań aýlaý – dinniń tabıǵatqa, onyń ónimderine jáne Ekologııalyq tepe-teńdikke qatysty kózqarasyn kórsetý bolyp tabylady. Islamda ań aýlaý belgili bir erejeler men tártipterge sáıkes júzege asyrylady, bul adamnyń tabıǵatpen qarym-qatynasyn retteıdi. Ań aýlaýdyń mańyzy men ıslamdaǵy orny onyń zańdary men qaǵıdattaryna negizdelgen.
1. Tabıǵatpen ózara qarym-qatynas:
Islamda tabıǵat – Allanyń jaratylysy jáne oǵan qurmet kórsetý mańyzdy. Ań aýlaý – tabıǵat resýrstaryn paıdalaný tásili retinde qarastyrylady, biraq bul áreket tabıǵatqa zııan keltirmeý jáne Ekologııalyq tepe-teńdikti saqtaý shartynda júrgizilýi kerek.
2. Tamaq Ónimderin qamtamasyz etý:
Ań aýlaý – qajetti azyq-túlik ónimderin qamtamasyz etý tásili retinde mańyzdy. Islamda ańnyń etin jeýge ruqsat etilgen, biraq etti tek qajettilikten tutyný jáne ysyrapqa jol bermeý kerek.
3. Quqyqtyq normalar men tártipter:
Islamda ań aýlaýdyń naqty quqyqtyq normalary men tártipteri bar. Mysaly, ań aýlaý kezinde adamgershilik normalarǵa, sonyń ishinde ańdy tez óltirý jáne zııandy azaıtý qaǵıdattaryna sáıkes bolý kerek.
4. Janýarlardyń quqyqtaryn Qurmetteý:
Islam janýarlardyń quqyqtaryn qurmetteýdi, olardy azaptaýǵa jol bermeýdi talap etedi. Ań aýlaý kezinde bul quqyqtardy saqtaý mańyzdy, ıaǵnı ańdy qaıyrymdy túrde óltirý jáne onyń terisin, eti men basqa da bólikterin meıirimdi túrde paıdalaný kerek.
5. Áleýmettik jáne Ekonomıkalyq mańyzy:
Ań aýlaý keıbir qaýymdar úshin áleýmettik jáne Ekonomıkalyq turǵydan mańyzdy bolýy múmkin. Ol jergilikti qoǵamnyń ómir súrý deńgeıin jaqsartýǵa jáne jergilikti Ekonomıkany qoldaýǵa yqpal etedi.
6. Rýhanı jáne moraldyq qundylyqtar:
Ań aýlaý ıslamdaǵy rýhanı jáne moraldyq qundylyqtarǵa saı bolýy kerek. Bul árekettiń maqsatynda adamgershilik pen jaýapkershilik bolýy tıis, óıtkeni ań aýlaý tabıǵatpen úılesimdi jáne ádil qarym-qatynasty talap etedi. Ilsamdaǵy ań aýlaý tabıǵatpen úılesimdi qarym-qatynasty, quqyqtyq normalardy saqtaý men moraldyq qundylyqtardy qurmetteýdi talap etedi. Ań aýlaý – tek azyq-túlik qamtamasyz etýdiń tásili ǵana emes, sonymen qatar tabıǵatty saqtaýǵa jáne janýarlardyń quqyqtaryn qurmetteýge negizdelgen áreket. Islamdaǵy ań aýlaý adamnyń tabıǵatpen durys qarym-qatynasyn jáne onyń moraldyq jaýapkershiligin kórsetedi.
Bolat BOPAIULY
