ALMATY. ISLAMTANÝ JIYNYNDAǴY DOSAI KENJETAI TURSYNBAIULYNYŃ SÓZI…
Islamtaný degen shyn máninde bul ózimizdi taný degen sóz. Islamtaný boıynsha problemamyz jetkilikti. Keńestik dáýir, onyń aldynda otarlyq kezeń, ol kezderde biz ıslamdy meniki deı almadyq. Sosyn bul topyraqty-keńistikti de ıslam órkenıetiniń ortalyǵy retinde de tanı da tanyta da almadyq. Sebebi bizdiń tarıhymyzdy da, keńistigimizdi de, sanamyzdy da ıslamnan ajyratýdy kózdegen spekýlıatıvtik ıdeologııalyq ortalyqtardyń yqpaly basym boldy. Osylaısha bul topyraqty ıslam arqyly emes, «Jibek joly» qubylysy negizinde ǵana órkenıet izderi saqtalǵan aımaqqa jatqyzdy. Tarıhymyzdaǵy Syr boıy qalalaryn osy sovettik ıdeologııa arqyly túsindirdi.
Mysaly tarıhta Farab dep «Qarataý men Alataýdyń qıylysynan Syr boıyn jaǵalap, sonaý Aral teńizine deıingi sozylyp jatqan keńistikti aıtady. Bul keńistikte 56 qala bolǵan. Biz bul týraly bilmedik. Biraq sol kezdiń ózinde Adam MEts aǵylshyn ǵalymy: «ıslam renesansynyń, musylman renesansynyń osy Farab jerinde týǵandyǵyn» jazyp ketti. Osy topyraqty ıslam órkenıetiniń jemisi deı almadyq. Biz ony «Jibek joly» nátıjesi dedik. Endi ǵana egemendiktiń arqasynda biz ıslam órkenıetiniń eń negizgi iri ortalyqtarynyń biri ekenimizdi, sondaı qasıetti topyraq ekenimizdi aıta bastadyq.
Ózi úsh másele bar: ýaqyt, keńistik jáne adam. Biz adam retinde ıslamtanýlyq zertteýlerde ýaqyttyń úsh kategorııasyn: ótkeni, búgini, bolashaǵyn tutastandyrýymyz kerek. Sonda Qazaqstan keńistigindegi ótken, búgingi jáne bolashaqtaǵy ıslamnyń problemalary men perspektıvalaryn tarazylaı alatyn bolamyz. Ekinshi másele – myna keńistikti qaıta kýltıvatsııalaýdyń tetikterin qaıta qaratyn bolamyz. Árıne bul topyraq ıslam arqyly bolmysqa aınalǵan topyraq.
Metodologııa kerek bolsa Abaıǵa qaraý kerek. Abaıdyń bir aq máselesin qarańyzdar: myna dúnıeniń mımarı bolýyn qalaımyn deıdi. Ol degenimiz ıslamdy órkenıettik turǵydan zertteýdiń negizgi alǵysharttary, platformasy. Myna dúnıeni ıgerý kerek, ǵylymı turǵydan bolsyn, órkenıet, aksıologııalyq turǵydan bolsyn barlyq jaǵynan ıgere alýymyz kerek.
Ekinshi tarıhılyq turǵydan Abaı: «Shyǵysym Batys bop ketti». Bizdiń búgingi Batystyq dep otyrǵanymyz nemese Batystaǵy jańalyqtar dep otyrǵanymyz búkil shablondarymyz, platformalar, metodologııalardyń barlyǵy ıslamnan engen shyn máninde. Al biz ony bilmeımiz. Biz onyń tarıhılyǵyn, tegin qaıdan ekenin bile bermeımiz. Mysaly, Farabıdiń 117-den astam traktattary belgili. Batys eń birinshi ıslamdy adamdy qutqaratyn tetik retinde, aına retinde kórdi. Nege? Birinshi medıtsına turǵysynan, Batysqa medıtsına ıslam arqyly bardy. Ekinshi, dári-dármek, shóp, botanıkalyq ǵylymnyń barlyǵy – ıslamnan bardy mysaly. Endi qarańyz mynaý Farab degen aımaq biz oılaımyz marqum Ábsattar Baǵysbaıuly Derbisáliniń (Alla raqymyna bólesin!) bizdiń topyraqtan 40-tan astam farabılerdiń shyqqandyǵyn aıtyp ketti. Endi farabılerdiń barlyǵy farab aımaǵy degen joǵaryda aıtqan, Alataý men Qarataýdyń qıylysynan Aralǵa deıingi sozylyp jatqan aımaq. Bul aımaqta 56 qala bolǵan eken. 56 qaladan 9-11-ǵasyr aralyǵynda ıaǵnı, bizdiń qazaqtyń topyraǵynda 370-den astam ǵulamalar shyqqan. Búgingi tilmen aıtsaq, 370 professor. Bul tek bir ǵana fıqh salasyn zerttegenderi ǵana. Olardyń ishinde fılosofııa, kalam, tafsır, ádebıet, tarıh, óner salalaryn zerttegenderi qamtylmaı qalǵan.. Sol 370 ǵulamanyń 500-ge jýyq traktattary qalǵan bizge amanat retinde qalǵan. Sony biz 2006 jyly «Mádenı mura» baǵdarlamasy kezinde 500 traktattyń 5 ǵana engize aldyq. Sebebi ony oqıtyn bizde maman joq.
Al endi Abaıdyń metodyna keletin bolsaq ol ıslamdy órkenıettik turǵydan tujyrymdaýǵa arnalǵan. Samanıler bıligi kezinde Farabıdiń dáýirinde de bul ustanym úlken bir modaǵa aınaldy. «al-Hıkmat al-ılahııa» - Farabıdiń negizgi kontseptsııasy. Osynyń negizinde «Qutadǵý bilik» «Qutty bilik» nemese «Dıýanı hıkmet» búkil osy bizdiń topyraqtan shyqqan ǵulamalardyń eńbekteriniń ataýlary... Sol ǵasyrlarda aq babalarymyz álemdi de, adamdy da transformatsııalaıtyn ǵylymı tetik ıslamda bar ekendigin sol kezde pash etip ketken.
Qysqasy, Islam ol qundylyq. Biz óz qajetimizge jaratýymyz kerek. Biraq qalaı jaratýymyz kerek degen suraq qoıylady. Islamnyń óziniń úsh qabaty bar: arab, aǵjam, atrak. Arab degeni ıslamnyń arab tildik qabaty, aǵjam degeni ıslamnyń parsy tildik qabaty, atrak degeni ıslamnyń túrik tildi qabaty. Bular óte mańyzdy. Tek qana tildik turǵydan ǵana emes, geografılyq turǵydan da mańyzdy. Islamdy taný biz úshin ǵana emes jalpy musylman álemi úshin bizge shart bolyp tur qazir.
