Alǵashqy buıryq neni meńzeıdi?
Quran «bismillásin» ózine ataý bolǵan sózdiń buıryq raıymen bastaıdy, ıaǵnı «Oqy!» dep. Oqý, júzege asyrý, ómirlik joldy anyqtaý, ómirdegi adam rólin aıqyndaý, aıqyndaı tura adamdy ómirde shyńdaý, adam arqyly ómirdi retteý, ýahı arqyly adamdy jónge salý, adamǵa ýahı áýenine bóleý maqsatynda jiberilgen Quran ishki mazmunynda basqa da kóptegen buıryqtar men mándi qamtıtyndaı tereńdiktegi aqıqatty meńzeıtin oqýdy buıyrýmen bastaǵan. Bul onyń sózdi bastaǵan alǵashqy qadamda-aq onyń mánin aıaqtaǵanyn, aıaqtaı otyra bastaǵanyn ańǵartýda. Óıtkeni, oqý aıaqtaý úshin bastaýdy, bastaý úshin aıaqtaýdy bildiredi. Oqı bastaý bar bola bastaýdy uqtyrady. Oqý bar bolý degen sóz. Osy turǵydan kelgende oqýǵa degen buıryq bar bolýǵa degen buıryq. Taǵy bir ereksheligi, ol bar bolýdyń sıpatyn aıqyndaıdy, maqsatyn belgileıdi... Iá, oqy degen buıryq Qurannyń basqa da máni men buıryqtaryn qamtıtyndaı jalpylama buıryq bolyp tabylady.
Qurannyń «Oqy!» degen buıryqpen bastalýy tyńdaýshysyn ómirge qyzyqtyrý, oǵan túsinik-tanym qalyptastyrý, ýaqytsyzdyq pen mekensizdik kúıden meken men turǵynǵa jasalǵan iltıpat. Buǵan qosa, ol adamnyń ózin bar etýshi aldyndaǵy sanalylyǵy men túsinik qulshylyǵy.
Oqý − bastaý men sońnyń, asty men ústiniń, iri men usaqtyń, bar men joqtyń, jer men kóktiń arasyn uǵymmen qamtýdy bildiredi. Sirá, oqýdyń ózin de «uǵymǵa ıe bolý» dep qabyldaý kerek shyǵar. Ol bar bolý túsinigi, bar etýshi úshin bar bolý túsinik-paıymy.
Oqý − aınaladaǵy qubylystardyń tilin túsinip, sol tilde sóıleý. Odan da keńirek alsaq, aınalańyzda bolyp jatqan barlyq qubylystardy sizben tildeskisi kelgen, sizdi tildesýge jarar aqyl ıesi retinde qabyl etken sheksiz qudiret Iesiniń sizben tildesý úshin sizdiń tánińizde bederlep ári syrtqy qorshaǵan ortadaǵy jaıyp salǵan ǵalamat jaratylys týyndylaryn Qudirettiń sizben sóılesýdegi «tili» retinde qabyldap, Onyń «Kel, tildeseıik» degen usynysyna kelisý degen sóz... Iaǵnı ózin tanytý úshin kóz aldymyzǵa jaıyp salyp otyrǵan ǵalamdaǵy jaratylys týyndylaryn oqı bilý − Allahty túsiný ári Onymen tildesýdi bildiredi.
Quran Kárim oqýdaǵy aqıqatty jalpy alǵanda úsh sóz arqyly aıqyndaıdy: qyraǵat, tiláýat, tártıl. Alaıda, bul sózderdiń Quran Kárimdegi qoldanylý retine ári beretin maǵynasyna qaraǵanymyzda, bul úsheýiniń úsh túrli mánde kelýine erekshe tańdaý jasalǵany baıqalady. Bul úsh sózdiń árbiriniń óz ishinde árqalaı qoldanylýy da túrlishe maǵyna beretindigi ári sóılemniń jalpy maǵynasyna ózgeshe mán ústemeleıtindigi de belgili bolýda.
Quran Kárim oqýdyń aqıqatyn túsindirýde birneshe sóz qoldanǵan. Ol oqýǵa qatysty tańdaǵan sózderi arqyly adamǵa buıyrǵan oqýdyń sıpattaryn anyqtaǵan. Keıde oqý ári oqý nátıjesinde qol jetkizgen ilimniń Allahtyń qurmetine bóleıtinin aıtsa, keıde Allahty shynaıy oqý arqyly aqıqat ilimge qol jetkizgen ǵalymdardyń tanı alatyndyǵyn ári tıisinshe qurmetti solardyń kórsete alatynyn bildirip bylaı deıdi: «Quldarymnyń arasyndaǵy ǵalymdar ǵana Allahtan óz dárejesinde qorqady. Kúmánsiz, Allah Azız ári ǵafýr (keshirimi mol)» (Fatyr súresi, 28).
Keıde ár bilimdiden de joǵary turatyn bir bilimpazdyń bolatynyn eskertip, shynaıy oqýdyń, zertteýdiń, úırenýdiń, ıaǵnı ilimniń shegi bolmaıtynyn túsindiredi. Adamǵa ómiri jetkenshe eńbektenýi kerektigin uǵyndyryp, ilim darııasynyń adam qabileti ıa ómirimen ólsheýge kelmeıtindeı sheksiz ekendigin ańǵartady. Ilim − barsha adamzattyń úles qosýymen tolysyp, pisip-jetilip kele jatqan barshaǵa ortaq jemis. Kim-kimde óziniń úırengenin bilimniń shegi dep bilmeı, bar qabiletin salyp, bilim shyńyn bir saty bıiktete túsýi tıis. Keıingi býyn ókilderi sol sabaqtastyqty úzbeı, ilim kóshi qaı dáýirde de toqtap qalmaı jalǵasýy kerek. Bul turǵyda Quran bylaısha jol silteıdi: «Biz qalaǵan adamymyzdy bıik dárejege kóteremiz. Árbir bilimdiden de artyǵyraq bilýshi tabylady» (Iýsýf súresi, 76).
Keıde Musa paıǵambardyń (a.s.) ládúnı ilimine qumartyp, bylaıǵy ómirde tulǵasy qupııa bolyp tabylatyn Qyzyrǵa (a.s.) erip, nebir tylsym syrǵa toly oqıǵalarǵa kýá bolyp, ózgeshe oqý arqyly olardyń ishki mánin túsingenin baıandap, ilimniń rýhanı jaǵyna da mán berý kerektigin eske salady (Káhf súresi, 60-82). Ilim ǵaıypqa jasyrynǵan qazyna bolsa, Qyzyr sol qazynanyń kúzetshisi, al Musa (a.s.) sol ilimge qol jetkizgenshe asyqqan, ilimge qushtarlyǵy erekshe shákirt edi...
Quran ózindegi paıǵambar qıssalary, kóne zamanda ómir súrgen qaýymdardyń jaı-kúıimen de oqyrmandaryna kóptegen málimet bere otyryp, oqıǵalar men tarıhty qalaı oqý, zerdeleý kerektigin bildiredi. Adamǵa oqıǵalardy «oqý», saraptaý ári odan kerekti oı qorytý baǵytynda jol kórsetedi. Jyndardyń jınalyp Quran oqyǵandyǵy ári daýystap oqylǵan Qurandy tyńdaǵandyǵyn da áńgimelep, keıbir rýhanı bolmystardyń da Qurandaǵy aqıqattardy oqyp, soǵan saı ómir súrý salty men mádenıet qurǵanyn eskertip, Qurandy oqý ári túsiný máselesinde adamǵa tek óziniń isteı alǵanyn jetkilikti kórmeýin, áıtpese bar múmkindigin shektep alatyndyǵyn uǵyndyrýda. Sondyqtan da oqyp, túsingenderimizdi qaıtalap, jańa ádistemelermen únemi ishteı qorytyp, kóz júgirtip otyrý kerektigin bildirýde. Osy jaıly Quran aıattary bylaı deıdi: «Bylaı de: Maǵan ýahı etilgeni boıynsha, jyndar jamaǵaty Quran tyńdaǵannan keıin bylaı dedi: «Biz shynymen de durys jolǵa baǵyttaıtyn tańǵajaıyp Quran tyńdadyq. Budan bylaı Rabbymyzǵa eshqashan serik qospaımyz. Rabbymyzdyń mártebesi tym asqaq. Onyń jubaıy da, balasy da joq» (Jyn súresi, 1-2).
Quran keıde ilimdi paıǵambarlardyń aýzyndaǵy áserli duǵa retinde bizge jetkizýde. Paıǵambarlardyń tilindegi «Rabbym, bilimim men túsinigimdi arttyra gór!» degen duǵalardy úırete otyryp, ilim úırenýge degen qulshynystyń Allahty bilý, Allahtyń jaratqandaryn taný arqyly Jaratýshyny tanýǵa jasalǵan umtylys ekenin, buǵan qosa ilim men uǵymtaldyqty da Allahtan suraý qajettigine nazar aýdartýda (Taha súresi, 114).
G.Akjy «Qurannyń alǵashqy buıryǵy»
Aýdarǵan: Q.Baǵashar
