ÁDET-ǴURYPTYŃ ShARIǴI DÁLEL RETINDE QARALÝY

Ádet-ǵuryp musylman zańnamasynda keıbir máselelerdi sheshýde aıǵaq retinde qoldanylady ári sharıǵat ǵalymdary arasynda maquldanǵan. Hanafı mazhabynyń keıbir ókilderi sharıǵat erejesine saı kelgen ǵuryp naqtyly sharǵı dálel retinde qarastyrylatyndyǵyn aıtqan. Bul turǵyda fıqh negizderin zertteýshi ǵulamalar Quran Kárimdegi «Ǵafý jolyn usta, ǵuryppen ámir et jáne nadandardan teris aınal» degen aıatty alǵa tartqan. Sondaı-aq, Abdýlla ıbn Masǵudtan (r.a.) jetken myna rıýaıatty dálelge keltiredi. 

«Musylmandar jaqsy dep eseptegen nárse Allanyń aldynda jaqsy, musylmandar jaman dep kórgen nárse Allanyń aldynda jaman».

Hanafı mazhabynyń ǵalymy Ibn Abıdın «Ýqýd rásm ál-mýftı» kitabynda bylaı deıdi: 

 Ǵuryptyń sharıǵatta orny bar,

Keıde úkim soǵan oraı ornyǵar.

Malıkı mazhabynyń ókili Ibn Asım ál-Andalýsıı óziniń «Mýqtada ál-ýýsýýl ılá ılm ál-ýsýýl» atty kitabynda bylaı deıdi:

Ǵuryp – is qoı adamdarǵa tanymal,

Ádettiń oǵan uqsastyǵyn tanyp al.

Ekeýi de sharıǵatqa ener endeshe,

Máni qıǵash bolyp eger kelmese.

 

Ǵuryptyń sharıǵattaǵy sharttary

Fıqh bilgirleri ádet-ǵuryptyń sharıǵatta qabyl alynýynyń birneshe shartyn belgilegen. Olardyń bastylary tómendegideı:

1. Quran Kárim men Súnnetke jáne musylman ǵulamalarynyń ortaq uıǵarymdaryna keraǵar kelmeýi tıis.

2. Úkim shyǵarylǵan ýaqytta halyq arasynda keń qoldanylatyn bolýy tıis. Negizinde, ádet-ǵuryptar ár zamanda ózgeriske ushyrap otyrady. Tarıhta bolyp, keıinnen joıylǵan ádet-daǵdylar sharıǵatta esepke alynbaıdy.

3. Qarastyrylatyn ádet-ǵuryp buqara halyqtyń arasynda keń taralǵan, úırenshikti daǵdy bolýy tıis. Jekeleı adamdar arasyndaǵy ádetterdiń zańdylyq kúshi joq.

Ádet-ǵuryp – tóreshi

Musylman tirshiligine qatysty san alýan salalardaǵy is-áreketterdiń zańdylyq sıpatyn anyqtaıtyn fıqh iliminiń negizderinde ةمَّكَمح ةداعلا «ál-aada mýhakkama» degen zańnamalyq qaǵıda bar. Maǵynasy «ádet-ǵuryp – tóreshi», ıaǵnı naqtyly dálelder kelmegen keıbir máselelerde adamdar arasynda qalyptasqan ádet-ǵurypqa júginip, solardyń negizinde úkim shyǵarylady degendi bildiredi. Demek, keıbir kezde salt-dástúr, ǵuryptar zańdy dálel retinde qarastyrylady. Bul ereje fıqh ilimi ǵulamalary túzgen, maquldaǵan asa mańyzdy qaǵıdalardyń biri bolyp sanalady.

Ijma jáne ǵuryptyń aıyrmashylyǵy

Ǵuryp pen ıjma ekeýi de sharıǵattyń qaınar kózderi bolyp sanalady. Alaıda ıjma sharıǵat negizi retinde ǵuryptan góri ilkimdi dálel. Óıtkeni ıjma degenimiz mújtáhıd ǵulamalardyń bir aýyzdan kelisken ortaq sheshimderi. Al ǵuryp ozyq oıly ǵulamalardy da, qarapaıym aýam jurtty da qamtıtyn ortaq tanymal ister. Ijma sharıǵat ǵalymdarynyń bir aýyzdan kelisýinen shyǵady. Al ǵuryp ár elde árqalaı. Sondyqtan ıjma  ǵalymdardyń belgili bir máseleni shuqshııa zerttep, tereń izdenýinen shyqqan ortaq sheshimi bolsa, al ǵuryp adamdar arasynda qalyptasqan kádýilgi úırenshikti is-áreket.

Ádet-ǵuryptyń ózgerýine baılanysty pátýanyń ózgerýi

Ádet-ǵuryp zaman aýysqan saıyn ózgeriske ushyrap, damyp otyratyn qubylys. Sondyqtan da fıqh ǵulamalary ár zamanǵa jáne qalyptasqan ádet-ǵurypqa saı keıbir tarmaqty úkimderdiń ózgerip otyratyndyǵyn aıtqan. Osy sebepke baılanysty túrli máselelerge pátýa beretin sharıǵat ǵalymynan ózi otyrǵan aımaqtyń ádet-ǵurpy men mádenıetinen tolyqqandy habardar bolýy talap etiledi. Mysaly, qalyptasqan jaǵdaıǵa qaraı meshittegi qyzmetkerlerdiń, ımamdar men azanshylardyń, ustazdardyń jalaqysyn sadaqadan túsken qarjydan bólýge bolady. Mundaı sheshim qazirgi zamanymyzda qalyptasqan jaǵdaıǵa baılanysty shyǵarylǵan. Óıtkeni burynǵy zamandarda musylman elderindegi meshit qyzmetkerlerine báıtýl-maldan, ıaǵnı memleket qazynasynan jalaqy belgilenetin.

Al qazirgi kezde ondaı tártip joıylǵandyqtan din qyzmetkerleri aılyq nápaqasyn sadaqadan túsken qarjydan aıyrýǵa májbúr. Sonymen qatar, aqsha túrleriniń, ataýlarynyń, ólshem birlikteriniń ózgerýimen de  rátýalar qaıta jazylady. Iaǵnı burynǵydaı dırhem, dınardy halyq túsinbeıtin bolǵandyqtan, olardyń ornyna teńge ólshemi qoldanylady, qadaq, saǵ, put, mýd, batpannyń ornyna gramm, kılogramm ólshemderi qoldanylady.

Zamanǵa qaraı sheshimderdiń de ózgerýi Islam sharıǵatynyń qatyp qalǵan dúnıe emestigin, ýaqyt ótken saıyn damyp, jetilip otyratyn ámbebap zańnamalyq júıe ekendigin dáleldeıdi.

 

"Din men dástúr" atty kitaptan.
QMDB. "Ǵıbrat" baspa úıi.
Almaty, 2013 j.