Adal kásip
Tirshiliktegi árbir jan ıesi shyr etip dúnıe esigin ashyp jan tásilim etip, o dúnıege attanǵanǵa deıingi aralyqta penshenesine jazylǵan ryzyq-nesibeniń dámin tatady. Oǵan Haq-Taǵalanyń ár-Razzaq sıpaty kepil. Bul týraly Alla Taǵala Quran Kárimde:
«Ózderiń aıtyńdarshy, senderge kókten jáne jerden rızyq beretin Alladan ózge jaratýshy bar ma?» (Fatyr súresi, 3 aıat) dep buıyrǵan. Sondaı-aq, Haq Elshisi (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) hadıs-sharıfinde: «Adam balasy óziniń rızyǵyn almaı bul fanıden qaıtpaıdy...», – deıdi. Iaǵnı, árbir jumyr basty pendeniń bul ǵumyr-darııadan ózine ólsheýli nesibesin alatyny haq. Osy sebepten de atam Qazaq: «Buıyrǵan ketpeıdi, júgirgen jetpeıdi» degen ǵumyrlyq tájirıbege negizdelgen qaǵıdamen ómir súrgen.
Shyntýaıtynda, musylman balasy rızyqty Jabbar Haqtyń jazatynyn bilip, óz nesibesine ıe bolý úshin qal-qaderinshe eńbektenedi. Al, Uly Jaratýshy tókken teriń, jasaǵan amalyńa qaraı rızyq-nesibeńdi beredi. Táńir-Haq – ál-Adl, ıaǵnı, Jabbar Iemiz – ádilettilerdiń ádilettisi! Ol kimdi jarylqasa da, jazalasa da kemel ádilettiliktiń Iesi. Bul týraly Alla Taǵala Quran-Kárimde:
«Alla quldarynan kimdi qalasa, nesibesin keńitedi de taryltady. Kúdiksiz Alla ár nárseni tolyq biledi» (Ǵankabýt súresi,62 aıat) dep buıyrady. Iaǵnı, Ol az nemese molynan rızyq-nesibeni tattyrsa da jarylqaýshy hám nesibeńdi kemitpeı berýshi. Ári sol rızyq-nesibeni ıelenýge kúsh-qaırat pen qabiletti beretin de Uly Jaratýshy! Tek jumyr basty pende óz rızyq-nesibesin taýyp jeýde – Alla Taǵala tartý etken qabilet-qarymmen aıanbaı ter tógip, eńbek etýi tıis. Bul tirshilik aksıomasy!
Iá, adam balasy kemel sana men tirshilikke ıkemdi qabilet ıesi bolǵandyqtan, dáıim nan talap qyp, eńbek etýi qajet. Tirshilik etýge qabilet-qarymy bola-tura sharasyzdyq tanytyp, jarly-jaqybaıdyń kúıine túsý – ar kótermeıtin syn.
Birde Alla Elshisine ansarlardan bir sahaba qaıyr suraıdy. Haq Elshisi álgi ansardan úıinde qandaı múlki bar ekenin suraıdy. Ol bir ǵana tósenishiniń jáne sý ishetin ydysaıaǵynyń bar ekenin aıtady. Táńir Elshisi: «Osy múlkińdi alyp kel», – deıdi. Ansar úıdegi sol buıymyn dereý alyp keledi. Haq paıǵambar (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) ol buıymdardy ashyq satylymǵa shyǵarady. Bir alymsaq bir dırhamǵa, kelesi alymsaq eki dırhamǵa baǵalaıdy. Alla Elshisi (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) tósenish pen ydysaıaqty eki dırhamǵa satyp, pulyn ıesine berip: «Bir dırhamǵa bala-shaǵań úshin qorek al, bir dırhamyna ara satyp alyp, ony maǵan alyp kel», – deıdi. Jarly sahaba Alla Elshisiniń (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) buıyrǵanyndaı bir dırhamdy otbasyna jumsap, bir dırhamǵa ara satyp alyp keledi. Haq Elshisi (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) araǵa sap jasap berip, onymen otyn jınap, sony satýdy jáne on bes kúnnen soń qaıta kelýdi buıyrady. Jarly sahaba arasymen otyn jınap, ony sata bastaıdy. Ýádeli ýaqytta Alla Elshisine (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) kelip, 10 dırham kirisi bar ekenin qýana jetkizedi. Haq Elshisi tapqan tabysyna ózine kerek kıim-keshek, azyq-túlik alýǵa keńes berip: «Óstip mańdaı terińmen tabys tabýyń aqyret kúni pesheneńdegi qaıyrshylyq tabynan áldeqaıda qaıyrly. Tilenshilik tek sharasyz qalǵan jaǵdaıda, qaryzǵa belshesinen batqan nemese adamdy qurdymǵa ketiretin kisi óltirýdiń bodaýyn tóleıtin jaǵdaılarda ǵana bolady» (Ánes b. Malık rıýaıat etken) deıdi.
Kórip otyrǵanymyzdaı Haq Elshisi (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) er-azamattyń alaqan jaıyp, qaıyr suraǵanyn durys kórmeı, qara jumys isteseń de, qara terge malshynyp, adal eńbek etip, tabys tabýdy jón sanaǵan. Alla Taǵala Quran-Kárimde:
«Áı múminder! Rızyqtandyrǵanymyzdyń jaqsysynan jeńder. Ári Allaǵa shúkirlik etińder, eger Oǵan ǵana qulshylyq etetin bolsańdar.» (Baqara, 172) dep azyqtyń halalyn ǵana emes, adal kásip etip, mańdaı termen tabys tabýdy meńzegen hám buıyrǵan. Iá, sonda ǵana bizdiń tapqanymyz «rızyqtyń jaqsysy» bolmaq. Atam qazaq ta: «Údere kóshken ýyǵyn syndyrady, eńbekke jegilgen jumysyn tyndyrady» deıdi. Iaǵnı, jemisti jumys jasasań, beıdaýa ǵumyr keshpeı, ómiriń kelisti bolatyny dáleldeýdi qajet etpeıtin ómir zańdylyǵy.
Osy turǵyda Haq Elshileri óz qaýymdaryna qalaı úlgi-ónege bola alǵan edi? Bir-eki mysal berer bolsaq:
Zadynda, paıǵambarlar – Uly Jaratýshynyń qalaýymen erekshe zúbárajat jaratylǵan adamzattyń ıir butaq ardaqtylary bolyp sanalady. Paıǵambarlar muqym ǵalam úshin ılahı nyǵmet hám adamzattyń baq qusy desek asyra aıtqandyq emes. Haq Elshileri Jabbar Haqtyń buıyrǵan ılahı úkimderin murtyn buzbastan qaz-qalpynda saqtap jetkizip, ony qalaı uǵyp, qalaı tutyný kerektigin úıretýshi – tálimgerler. Olardyń uly mıssııasy – ılahı haqıqatty pash etý bolǵandyqtan, paıǵambarlar bul mindetti minsiz atqarǵan.
Paıǵambarlar dinbasy bolǵanymen, olar dindi dúnıe isine paıdalanbaǵan. Olar árdaıym alýshy emes, berýshi qol bola bilgen. Mysaly, paıǵambarlar tizbeginiń altyn arqaý, kúmis jalǵaýy Muhammed (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn):
«Eshkim eshqashan óz tabysynan asqan qaıyrly rızyq jegen emes. Allanyń paıǵambary Dáýit te óz qol eńbeginiń jemisin jegen» dep, temirshilik kásiptiń piri bolǵan ázireti Dáýit paıǵambardyń eńbekqorlyǵyn ózgelerge ónege etip kórsetken bolatyn.
Ásili, ázireti Dáýit ári paıǵambar ári el bılegen ámirshi edi. Máshhur ǵulama Imam Qurtýbı ázireti Dáýit paıǵambardyń temirshilik kásipti ıgerýine myna oqıǵanyń túrtki bolǵanyn aıtady:
«Ázireti Dáýit paıǵambardyń qarapaıym kıim kıip, kóshege shyǵyp, jurtshylyqtan: «Dáýitti qandaı adam dep oılaısyz?» dep suraıtyn ǵadeti bar edi. Birde Jábireıil perishte jas adamnyń keıpine enip, onymen betpe-bet ushyrasady.
Ázireti Dáýit: – Áı, jigitim! Dáýit týraly qandaı pikir aıtasyń?
Jábireıil perishte: – Dáýit izgi adam. Degenmen, onyń bir kemshiligi bar.
Ázireti Dáýit jalma-jan: – Ol qandaı kemshilik edi? dep ýájdiń syryn bilgisi kep saýal tastaıdy.
Jigit keıpine engen Jábireıil perishte: – Dáýit kún-kórisin memleket qazynasynan aıyrady. Ásili, pendelerdiń eńi izgisi óz beınetimen tabys tapqan kisi , – deıdi.
Oryndy syn estip, aǵyl-tegil jylaǵan ázireti Dáýit kóz jasyna erik beredi. Sosyn: «Ýa Jaratýshy Iem! Meni memlekettiń qazynasyna masyl etpeıtin, óz iship-jemimdi ózim tabatyn kásip úıret kór!» dep jalbarynady. Jabbar Haq elshisiniń suraǵanyn qabyl qylyp, ázireti Dáýitke saýyt jasaýdy úıretedi. Sóıtip, ázireti Dáýit temirdi ıip, odan saýyt jasaıtyn temirshi ustaǵa aınalady.
Jalpy, paıǵambarlardyń deni kún-kórisin aıyrý úshin belgili-bir mamandyqtyń ıeleri bola bilgen. Aıtalyq, alǵashqy tirshilik ıesi ári ilki paıǵambar ázireti Adam – dıqanshy, ázireti Nuh – aǵash sheberi, ázireti Ydyrys – tiginshi, ázireti Ibrahım – matashy, ázireti Dáýit – temirshi, ázireti Súleımen – sebet toqýshy, ázireti Zákarııa – aǵashtan túıin túıgen usta, ázireti Isa – dáriger, ázireti Hýd pen ázireti Salıh – saýdager, ázireti Áıýb – baǵban, ázireti Musa men ázireti Shuǵaıyp qoı baqqan shopan bolǵan. Iaǵnı, Alla Elshileri óz azyqtaryn óz eńbekterimen taýyp, otbasylaryn ózderi asyrap baqqan. Eshkimge salmaq salmaı, ishken asyna adal bolǵandyqtan, olardy kópshilik pir tutqan.
Al, Paıǵambarlyq nán soraptyń qaranary, ilki ıslam kóshbasshysy Muhammed (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) qandaı kásippen shuǵyldanǵan edi?
Dúnıe esigin ashpaı turyp ákesinen, alty jasta anasynan, segiz jasta atasy Ábdýmýtalıpten aıyrylyp, odan soń kókesi Ábý Táliptiń qamqorylyǵynda ósken Muhammed (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) qarshadaıynan eńbek etti. Ol alǵash ret shopan bolyp eńbek etken edi. Iá, shopandyq onyń paıǵambarlyq uly mıssııany atqarmas buryn basynan keshirgen uly eńbek mektebi edi. Qoı qaıyryp, mal kúzetken sol kúnderi týraly paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) sahabalaryna: «Alla shopandyq jasamaǵan eshqandaı paıǵambardy jibermegen», dep shopandyq kásiptiń artyqshylyqtaryn aıtyp beretin.
Sahabalary:
– Ýa, Allanyń Elshisi! Sen de (shopan) me?», – dep suraǵanda, Ol (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn):
– Iá, men de Mekkeniń Kararıt degen jerinde qoı baqtym, – degen bolatyn.
Haq Elshisi (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) jetimdiktiń qasiretin tarta júrip, segiz jasynda-aq kókesi Ábý Tálipke masyl bolmaı, kásip qyldy. Bul sóz joq, Paıǵambarymyzdyń (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) adamzat balasyn erinbeı eńbek etýge úndegen sulý súnneti edi.
Tarıhı derekterde Muhammed (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) er jetip, jıyrma úsh jasqa tolǵanda Mekkeniń baı saýdager áıeli Hadısha bıntı Hýalıdpen mýdaraba kelisimi negizinde kerýenbasy bolyp, saýda-sattyq jasaǵandyǵy aıtylady. Mýdaraba dep – kapıtal men eńbekti ortaqtastyryp, kásip jasaýdy aıtamyz. Bul kelisim túri arab qoǵamynda Islamǵa deıingi saýda-sattyq salasynda keńinen qoldanysqa ıe-tin. Keıin Islam sharıǵaty da mýdaraba kelisimin quptaǵan edi.
Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) saýda-sattyqqa qalaı aralasqan edi?
Hadısha anamyz halyqaralyq saýda-sattyq jasaı alatyn bilikti hám dıplomat adam izdegen bolatyn. Sebebi, Hadısha anamyz osy joly óte iri kólemde júk tıegen kerýendi» Sırııaǵa jibermek bolady. Osy iske Hadısha anamyz Muhammedti (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) kerýenbasylyqqa taǵaıyndaıdy. Oǵan serik ári baqylaýshy etip Maısara atty qyzmetshisin qosyp jiberedi.
Muhammed (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) saýda esepterine óte muqııat edi. Tipti, ishken bir kese sýynyń da esebin jasaıtyn. Birde Maısara kerýenbasynyń esepke berilip ketkenin kórip:
– Áı, Muhammed! Birneshe saǵattan beri neniń esebin shyǵara almaı jatyrsyń?
– Áı, Maısara! Kerýenniń esepteri men ózimniń jeke esepterimdi bólgen edim. Alaıda, qalaı ekenin bilmeımin, kishkene aralasý baıqalady. Kerýenniń aqshasy meniń aqshama qosylyp ketti me? Álde meniń aqsham kerýenniń aqshasyna qosylyp ketti me? Bilmeımin. Osylaı kúmándanyp, basymdy qatyrǵansha sen kýá bol – óz aqshamdy kerýenniń aqshasyna qosamyn. Kerýenniń bir dırhamy maǵan ótkenshe, meniń dırhamym kerýenniń esebine ótsin, – dep jaýap beredi.
Muhammedtiń (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) uqyptylyǵyna hám esepke degen kidiligen tańyrqaǵan Maısara tili baılanyp, ún-túnsiz qalady. Shyntýaıtynda, Maısara qansha jyldan beri saýda kerýenine erip júrip, dál «Muhammed Ámındeı» (Senimdi Muhammed) ishki tazalyǵy joǵary degdar jandy kórgen emes edi.
Osy tusta aıtyp ótetin jaıt, sol zamandaǵy úrdis boıynsha saýdagerlerdiń kópshiligi zatyn ótkizý úshin ant-sý iship jatatyn. Muhammed (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) bolsa, joǵaryda aıtyp óttik, saýda jasaǵanda, ant sý ishpeı-aq alymsaqty sendire alatyn. Sham bazarynda osyny ańǵarǵan bir ıahýdı saýdageri Alla Elshisine (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) Mekkeniń eń ataqty puttary Lat pen Ýzzanyń atynan ant etýin suraıdy. Jańa ǵana kúlimsirep turǵan Muhammedtiń (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) túri qara kúreńtip, ózgerip, qabaǵy túıilip, daýsy da ózgerip sala beredi. Sonda, Shamnyń bazary bolashaq paıǵambardyń mynadaı qatqyl, kesimdi sózderin estidi:
– Sen men senbegen, jansyz nárselerdiń atynan meni ant etýge shaqyryp tursyń ba? Men súıkimsiz puttardyń atynan eshqashan ant etpeımin.
Alla Elshisiniń (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) araıly daýysyn estigen Sham bazary áp-sátte ılahı reńkke bólenip, basynan múlde basqa rýhanı kúıdi keshiredi. Álgi, ıahýdı saýdager bolsa, tańdanǵan kúıi bazardan uzaı beredi.
Sóıtip, Muhammed (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) buıdasyn ustaǵan saýda kerýeni shylqyǵan mol tabyspen Mekkege keledi. Ol qyldaı qate jibermesten, Hadısha anamyzǵa asqan uqyptylyqpen óz esebin tapsyrady. Hadısha anamyz Muhammedtiń (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) erekshe muqııatttylyǵyna, shynaıylyǵyna tánti bolady. Hadısha anamyz sheksiz razylyq tanytyp, kerýenbasy Muhammedke (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) áý basta kelisken eńbekaqydan artyǵymen tólep, qosymsha túrli syılyqtar tartý etedi.
Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) úzeńgiles serikterin jáne musylman qaýymyn árdaıym óz mańdaı terimen nápaqa tabýǵa úndegen. Musylmannyń qas sıpatynyń biri retinde qanaǵatshyl bolýdy, músápir kúıge túsip, alaqan jaıyp, eshkimge kiriptar bolmaý kerektigin nasıhattaǵan. Tipti, Muhammed (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) óziniń ónegeli ómirimen jeke tulǵanyń áleýmettik-Ekonomıkalyq jaı-kúıi qalaı bolý kerektigin de úıretken.
Sahabalarynyń biri:
– Ýa Allanyń Elshisi! Maǵan qaıyrly bir is týraly aıtsań. Ol isti jasaǵanymda Alla da, adamdar da jaqsy kórsin!», deıdi.
Haq Elshisi:
– Dúnıequmar bolma. Seni sonda Alla jaqsy kóredi. Ózgeniń múlkine suqtanba, sonda adamdar da seni jaqsy kóredi, – dep jaýap beredi.
Rafı Bın Hadıjdiń rıýaıaty boıynsha sahabalardyń biri Alla Elshisinen: Ýa, Allanyń Elshisi! Qandaı tabys adal (taza)?» – dep suraıdy. Sonda Haq Elshisi (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn): Adamnyń mańdaı teri tógilgen zańdy saýda – eń taza tabys», – dep jaýap beredi.
Parasat padıshasy (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) taǵy bir hadıs-sharıfinde úmbetin adal saýda-sattyq hám eńbek etýge úndep: «Rızyqtyń onnan toǵyzy saýdada. Al, onnan biri túıe men sıyr tárizdi iri qara nemese qoı men eshki sııaqty usaq maldarda», dep buıyrǵan.
Alla Elshisi (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) sahabalaryna adal saýda-sattyq jasaýdy Haq jolynda jasalǵan jıhad dep sýrettegen. Hadıske naqty toqtalatyn bolsaq: «Óziń jáne otbasyń úshin adal eńbek et. Óıtkeni, bul – Alla jolyndaǵy bir jıhad. Bilip qoı, Allanyń kómegi zańdy saýdamen birge», dep aıtylǵan. Tipti: «Ádil jáne senimdi saýdagerler – paıǵambarlar, adal adamdar jáne sháıittermen birge» dep adal kásiptiń saýaby mol ekenin jetkizedi.
Alla Elshisi (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) árbir aıtqan dinı úkimdi aldymen ózi múltiksiz iske asyratyn. Qanaǵatshyldyq hám adal mańdaı termen eńbek etý týraly da sahabalaryna ne aıtsa, birinshi ózi sol iste amalymen úlgi bolatyn. Onyń sonaý balalyq shaǵynan bastap, Mádınada Islam memleketin quryp, kóz jumǵanǵa deıingi ónegeli ómirine nazar salsaq, sózi men isiniń sabaqtasyp jatqanyna, tiri jannan sadaqa almaǵanyna kóz jetkize alamyz. Jaqsylyqtyń jarshysy bolǵan Muhammed (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) muqym musylman balasyn masyl bolýdan saqtandyryp, kerisinshe óz eńbegimen ómir súrýge úndegen. Osy sebepten de, sańlaq sahabalar tirshiliktiń aýyr taýqymetin tartsa da, kisi qolyna qarap kún keshýden barynsha alys turatyn.
HH ǵasyr – ǵylymı tehnokratııanyń damyǵan dáýiri. Bul dáýirde jumyrbasty árbir pende zamanǵa saı kásip ıesi bolýmen dáýir týdyrǵan básekege laıyqty azamat bola alady. Osy báseke alańynda musylman balasyna óz salasynyń maıtalmany bolýmen qatar adal ári qaǵilez bola bilýi kerek. Óıtkeni, masyldyq – ıslam dini quptamaǵan is. Al, alaqan jaıyp qaıyr suraý – azamattyqqa syn. Sol sebepti, árbir musylman azamat Allaǵa ılanyp, nar-táýekel etip, óz tabıǵaty men bolmysyna laıyqty adal kásip ıesi bolýy shart. Osy jolda Alla Taǵala barshamyzǵa ada lári shynaıy bolý bilýdi jazǵaı!
