ABYROILY AQSAQAL

Túski astan soń azyraq myzǵyp alýǵa daǵdylanǵan Quljan aqsaqal syrttan dabyrlaı shyqqan daýysqa eleń ete qaldy.

— Áá, baqytty bol, balam! Qalaısyńdar, aman-esensińder me? Atań úıde me? Uıyqtap jatyr ma? Óz aǵam ǵoı, mazaladyń dep ursa qoımas, - dep, kelinmen amandasyp jatqan daýystan-aq, kelýshiniń óziniń rýlas inisi Hasan ekenin bildi. Hasan - ýaqytynda biraz qyzmettiń basyn shalǵan, ıneniń kózinen óterdeı sýmaqaılyǵymen dúnıe, mal-múlik, ataq-abyroı jınaǵan, óziniń izin qýyp kele jatqan aǵaıyn inisi. Quljan osy Hasendi kóp jaqtyra qoımaıdy. Júzinde, sózinde jasandylyq kóp. Aqshaly bolǵasyn ǵana -

kóterilip, kisilik aıtyp, tórde otyrar deńgeıge jetkeni. Adamdy aqshasy men ataǵyna qaraı tórge ozdyratyn zaman bolǵasyn, osynyń sózi aǵaıynnyń arasynda ótimdileý. Iıa, bir basyna jeterlik kórgen-bilgeni bar, qalaı saılansa da, saılanyp, depýtat ta boldy, mekeme basqaryp, bastyq ta boldy, ártúrli uıymǵa múshe boldy. Aqshasynyń arqasynda alys-jaqyn elderdi kórdi - sodan ba, bilgish áıteýir. Keıde toılarda kósilip kisilik aıtqanda, anaý-mynaý jýastyń janaryna jas keltire sóıleıdi.

— Assalaýmaǵaleıkým, Quljan aǵa! Kúıli-qýatty barmysyń? Qalaı, kárilik jeńip jatqan joq pa? Asyqpa, kárilikke boı aldyrma, áli bir jas ıis alyp berip, ózińnen "Seksenbaı" kóremiz be dep júrmiz ǵoı - dep, ersileý kúlip, amandasýǵa qolyn sozdy. Daýys shyqqannan maldas quryp tikeıip otyrǵan Quljan:

— Áá, Hasan, amansyńdar ma? Kelin, bala-shaǵa aman ba? Jan-jaqtaryń qalaı?

Quda qudaǵaılarda ne jańalyq? Kel, otyr. Keliniń as-sý qamdap jatqan shyǵar. Oǵan deıin otyr, habar aıt,—dep qolyn aldy da, janyndaǵy kórpesheni nusqady. Aýyr kúrsingendeı kúı tanytyp otyrǵan Hasen:

— Sol habar jaısyzdaý bolyp tur, aǵa. Bizdiń balany bilesiń ǵoı, sol shatalyp qaldy. Bireýdiń" sharýasyn bitirip berem" dep, azyn-aýlaq tıyn-tebenin alǵan ba - ol adamy da ıt eken. "Para surady" dep jazyp bergen, Qaıta Qudaı saqtap, Astanadan emes, ózimizdiń oblystan kelgen "Komıtettiń" jigitteri adamshylyq jasap, qamaǵan joq. Bir kún ustap otyrdy da aıaqtaı qoıa berdi. Qazirginiń baldaryn bilesiń ǵoı, adamnyń aıtqanyn tyńdamaıdy. Shetinen ishten bilip týǵan, ózińe aqyl aıtyp turady. Jastaıynan qulaǵyna quıyp kelem: "Bıiktegen saıyn qular jerińdi de saıla. Kerek adamdardyń tamaǵyn maıla, kimmen dos bolaryńdy oıla!" deýmen kelem. "Kerek bolady aý" degen kisiniń bárimen tanystyrdym. Jetelep júrip, ataq-abyroı alyp berdim, óz aldyna mekeme ashyp berdim. Ákimdermen dostastyrdym. Qazir bireýden alyp, bireýge protsentin berip otyrmasań, ómir súre almaısyń. Halyqtyń máselesi bitpeıdi, sonyń bárine tegin shapqylaı berseń, óziń de sol halyqtyń ishinde qalyp ketesiń dedim, — dep, óńeshin sozyp túsindirip otyr edi.

— Já, boldy. Balańa ómir súrýdi úıretken ekensiń, taza júrýdi nege úıretpediń? Estidim, ol bala týraly eldiń ne aıtyp júrgenin de estidim. "Quzǵyn" dep júr, jasyna jetpeı, bas paıdasy úshin eshteńeden taıynbaıtyn "jutyr eken" desip júr. Ótirik mádenıetti bolyp kóringisi kelgenmen, ar jaǵynan, ásirese, kózderinen toıymsyzdyq, ashkózdik kórinip turady dep júr. Seniń zamanaýı, jańartylǵan túriń eken desip júr. Jaraıdy, saǵan da, balańa da Qudaı - sot, menen ne kerek, sony aıt!— dep batyra, qatty aıtty. Quljan bulaı qatty sóz aıtar dep kútpegen Hasan:

— Aǵa, osy aýyldaǵy alys-jaqyn aǵaıynnyń ishindegi dýaly aýyz aǵamyzsyń, seniń sózińdi eshkim jerge tastamaıdy. Byltyr Shámektiń balasy avarııa jasap, adam óltirip alǵanda da, aǵaıynǵa bas bolyp aqsha jınap bergensiń. Ashylasyp qalǵan aǵaıynǵa da basý aıtyp, tatýlastyrasyń. Jıyn-toıda aǵaıynnyń mas bolǵany seni kórse, jazylyp ketedi. Aǵaıynnan bólek te kóp adamǵa sóziń júredi ǵoı. Osy joly da sondaı kómegiń kerek bolyp tur. Adamgershilikke salyp aǵaıynǵa habar aıtyp: "Bala abaısyzda bireýlerdiń arandatýyna túsip qalǵan eken, jazyqsyz kúıip ketkeli tur. Soǵan anaý-mynaý sharýalaryna tútin basy on myńnan járdem bereıik. "Adamnyń kúni- adammen" degen. On myń teńgeni janazaǵa da aparyp júrsińder, onyń qasynda mynaý - jas bala. ómiri zaıa bolmasyn. Kómektes, aǵaıyn!" dep bir sóılep berseńiz.

Avarııadan adam óltirip alǵanǵa da arasha suradyńyz ǵoı,— dep, jalynyshty túrmen qarady.

Ashýyn únsizdikke jeńdirgen Quljan:

— Adamgershilikke salyp deısiń be? Mmm.

Adamgershilik kútseń, balańa nege úıretpediń sol adamgershilikti? Avarııa jasaǵanǵa arasha tústiń deısiń, ııa tústim. Ol - shynymen de abaısyzda bolǵan jaǵdaı. Tehnıka degen - temir, oqys buzylýy da, synyp qalýy da ábden múmkin. Onyń ústine, Shámektiń balasy kúnde adam basyp óltirip júr me? Sen jemqor balańnyń qylyǵyn abaısyzda jasalǵan jaǵdaımen salystyrma. Seniń balań - aǵaıynnyń aqshasyna emes, halyqtyń nesibesine aýyz salǵan adam. Bıýdjetten ózine qarjy aýdaryp, ony tek qara basyna paıdaǵa asyrýdyń mamany bolǵan bala. Adamdardyń aqshasyn urlaǵan adamǵa adamgershilik surap kelip tursyń ba? Balańa kisi aqysyn jemeý, ala jipten attamaý degendi úıretip, solaı tárbıelegenińde, múmkin, búgin óziń aıtyp júrgen "qyrtı beretin Quljannyń" aldynda eńseń túsip, qulaǵyń salbyrap otyrmas pa ediń. Búgin de sol balany alyp qalam dep jantalasyp, aqsha izdep júrsiń, erteń ol aqshany qaıtaram, ketken shyǵyndy toltyram dep, taǵy kirisedi ǵoı las tirlikke sony nege oılamaısyń sen? "Dýaly aýyz" dep otyrsyń ǵoı, halyqtyń aqshasyn urlasa - sol halyqtyń arasynda aǵaıyny da bar emes pe? Men búgin baryp, "Arasynda sizderdiń de aqshańyz bar, aqshany jymqyrǵan balaǵa arasha suraımyn" desem, ananyń ózi jaqsy, mynanyń sózi jaqsy, taǵy bireýdiń babasy myqty, mynaýsynyń sheshesi kúshti dep, kóringen el tonaǵan qylmyskerge arasha suraı bersem, meniń aýzymda, sózimde, tilimde ne qasıet, ne qadir, ne dýa qalady?! Sol jaǵyn oıladyń ba? Kóńilińe kelse de osydan soń aralaspaı ketseń de aıtarym: tórimnen kórim jaqyn qalǵanda, kúmándi, aram iske aralasyp, men abyroıymdy tókpeımin. Aǵaıyn bolam, ini bolam deseń, tór - mine, joq, kómektespeseń, ókpeleımin deseń, esik - áne. Iıa, men azdy-kópti aǵaıynnyń aqsaqalymyn. Abyroısyz da emespin, endi qalǵan bes kún ómirimde kúmándi balanyń sózin sóılep, halyqqa masqara, qudaıǵa kúnáhar bolǵym kelmeıdi,— dep otty kózimen Hasanǵa qarady.

Hasannyń túri bir qyzaryp, bir bozaryp, sońǵy jaǵynda surlanyp, syzdana otyryp:

— "Ý ishseń - rýyńmen" degenge, aǵa, saǵan senip kelip edim. Ishińizge jınalǵannyń bárin aqtardyńyz ǵoı. Meniń barlyǵymdy, baılyǵymdy kóre almaı júrgen adamnyń áńgimesin aıttyńyz. Aǵaıyn emes, dushpanymnyń sózin aıttyńyz. Jaraıdy, osymen qoıaıyq. Basqa da joldary bolar, bes júz myń para alǵan jalǵyz meniń balam ba? Bir jolyn tabarmyn!- dep, ornynan shalt turdy.

Quljanǵa birdeńe deýge de mursha bermesten, esikten shyǵa jóneldi. Joldan "Sháı daıyn, sháı ishińiz" dep ıilgen kelindi de qaǵyp kete jazdap, asyǵys aıaq kıimin kıip kete bardy. Qaıynaǵasynyń júrisinen tiksinip qalǵan kelin atasynyń bólmesine kirýge de batpaı qaldy.

Quljan bir jaǵyna qaraı qısaıyp, "Osy isim qalaı boldy?" dep oılanyp, birshama ýaqyt jatty. Bir kezde kempiri kelip:

— Atasy, sháı daıyn eken, júr sháı isheıik. Álgi kóksoqqan kózin shel basqan "zypyldaq"qaınymdy shoq basqandaı bolyp atyp shyqty deıdi kelin. Ne boldy? Amanshylyq pa áıteýir? Balasy shatalǵaly, jyndy adam sııaqty elirip júr deıdi kórgender. Senen ne suraıdy?- dep, aıaǵyn eppen basyp, Quljanǵa jaqyndady.

— Eee, kempir-aı, ne surasyn? Tógilgen abyroıyna arasha suraıdy da, sen de sol iste abyroıyńdy ortaǵa sal deıdi. Basqa ne desin? "Kóp asqanǵa - bir tosqan". "Ury óz malyn ózi jeıdi" degen bar emes pe?Ákesinde sana joq, ómirdiń kórsetkeninen sabaq alaıyn demeıdi, balasyna ne úıretedi?—dep, ornynan turyp, sháı ishýge bettedi de: "Eee, Alla!! Aram men adaldyń arasyna deldal qylmaı, abyroımen ala gór!.." dep kúbirlep bara jatty...

(áńgimedegi adam attary ózgertilgen, sáıkes kelip jatsa, kezdeısoqtyq dep eseptersiz)

 

M. Kenjebaev. Beıneý.