ABAIDYŃ «ÚSh SÚIý» ILIMI

Dana Abaı: «Osy úsh súıý bolady ımanıgúl» deıdi («Allanyń ózi de ras, sózi de ras» óleńi). Imanıgúl – qazaqta buryn-sońdy aıtylmaǵan tosyn uǵym, ol – «tolyq (túgel) ıman» degendi, metaforamen beınelesek, «Hosh ıisti gúldeı Allanyń súıiktisi bol» degen mán-maǵynany bildiredi. Ol – Qudaıǵa ǵashyqtyqtyń sımvoly, ári es-aqyldyń shyńy:

Osy úsh súıý bolady ımanı gúl,

Imannyń asyly úsh dep sen tahqıq[1] bil.

Oılan-daǵy, úsheýin taratyp baq,

Basty baıla jolyna, malyń túgil.

Úsh súıý iliminiń mańyzyn, mine, osydan-aq baǵamdaı alasyz! Biraq úsh súıý, meıli, ımanıgúl deıik, óte kúrdeli ilim, bek shetin, bek názik jol. Sondyqtan onyń maǵynasyna jetý úshin aldymen júrek kózi, júrek tazalyǵy uǵymdaryn izerleýge uıǵardyq.

 

JÚREGIŃE SÚŃGI DE, TÚBIN KÓZDE...

Haq taǵala kúlli ǵalamdy mahabbatpen jaratqan. «Onyń kerek emes jeri joq, kirispeıtuǵyn da jeri joq» (Abaı). Sol ılahı mahabbat – júrekke tán qasıet. Sondyqtan Abaı: «Tiri adamnyń júrekten aıaýly jeri bar ma?» deıdi. Et júrek, jaý júrek, jaraly júrek, jamaý júrek, jyly júrek, ystyq júrek, yntaly júrek degendeı san alýan maǵynada kóp qoldanǵan. Ekpindi «Atyń adam bolýǵa júrekti tyńda, oǵan qulaq as!» degen tálimge túsirgen.

Toq eteri, hakimniń ımanǵa hám adamshylyq tárbıege qatysty kózqarastaryn jiti tanyp-bilýdiń kilti – júrek bolyp tabylady.

Abaı júrek termınin qaıtip qoldanǵan eken? Onyń maǵynasy túrlishe. Jurt nazaryn mynaǵan aýdarǵym keledi: 1891 jylǵa shekti júrek – adam minezin tanyp-bilýdiń quraly emes. On bes óleńde ushyrasty: ǵashyqtyq poEzııasy («Qor boldy janym», «Sen meni ne etesiń?», «Jigit sózi», «Qyz sózi», «Bilekteı arqasynda órgen burym», «Jastyqtyń oty qaıdasyń», «Jelsiz túnde jaryq aı», «Keıde eser kóńil qurǵyryń», «Qyzaryp, surlanyp»), nasıhat pen ónerge qatysty jyrlar («Jigitter, oıyn arzan, kúlki qymbat», «Óleń – sózdiń patshasy, sóz sarasy», «Bireýdiń kisisi ólse, qaraly – ol», «Bilimdiden shyqqan sóz», «Segiz aıaq», «Ózgege, kóńilim, toıarsyń»).

Bul – Aqshoqylyq kezeń. Ázirge júrek, jańa aıtylǵandaı, adam minezin tanyp-bilýdiń quraly emes. Sondaı-aq, oǵan oı-tanymdyq, pálsapalyq júk te artylmaǵan. Nege? Sebebi, 1891 jylǵa shekti Abaı qubylasy – naqlııa, ıakı mádenı-aǵartýshylyq boldy.

1891-1892 jyldar Abaıdyń oılaý júıesine uly ózgeris ákeldi. Allanyń qalaýymen jan dúnıesi, sana-sezimi tóńkerilip tústi: uly shaıyr rýhanı keńistikke qulash urdy. «Ne izdeısiń, kóńilim, ne izdeısiń?» demekshi, sharq urǵan ińkár kóńili izdegen kámálat jolyn tapty. Sáıkesinshe shyǵarmashylyǵy naqlııadan ǵaqlııaǵa aýysty. Rýhanı jaǵynan shapshań damyp, tez jetilý kezeńi de jetti. Sóıtip, budan bylaıǵy ýaqytta júrek – pálsapalyq kategorııa. Endi haqtyqtyń sáýlesi, júrek kýlti  óle-ólgenshe ajyraǵan emes.

«Dálelde» deseńiz, júrek jaıly 14-shi qara sózinde Abaı: «Bizdiń qazaqtyń júrekti kisi degeni – batyr kisi degeni. Onan basqa júrektiń qasıetterin anyqtap bile almaıdy» deı kele, ǵashyqtyq, raqymdylyq, meıirbandyq, baýyrmaldyq – bári-bári júrek isi dep tııanaqtaǵan. 17-shi sózin: «Júregińdi taza saqta, Qudaı taǵala júregińe árdaıym qaraıdy» dep qorytady.

Ásirese, poEzııasy aqynnyń álemge júrek kózimen qaraǵanyna aıǵaq. «Júregim, oıbaı, soqpa endi! Bola berme tym kúlki» (1892), «Júregimdi qan qyldy, Ótken ómir, ólgen jan» (1893), «Kirlegen júrek óz ishin, Tura almas áste jýynbaı» (1896), «Yntaly júrek sezgen sóz, Bar tamyrdy qýalar» (1898),  «Júregim meniń qyryq jamaý, Qııanatshyl dúnıeden» (1899), «Júregim, neni sezesiń, Senen basqa jan joq pa?» (1900) sııaqty óleń joldary júregin estigen, ómir qubylystaryn sol arqyly sezingen, qabyldaǵan kisiniń sózi.

Júrek termıni pálsapa júgin de arqalaǵan, onyń mysaldary:  «Úsh-aq nárse adamnyń qasıeti: Ystyq qaırat, nurly aqyl, jyly júrek» (1896),  «Júrektiń aqyl – sýaty, Mahabbat qylsa Táńiri úshin» (1897),  «Júrekte qaırat bolmasa, Uıqtaǵan oıdy kim túrtpek?» (1898), «Qarashy óz boıyńa túgel me eken, Ystyq júrek, óń-shyraı, qýat pen kúsh?» (1901),  «Júrek – teńiz, qyzyqtyń bári – asyl tas» (1902).

Qoryta aıtqanda, júrek kýltin zerdeleýden Abaıdyń rýhanı bıigi – ımanıgúl ilimine qalaı basqyshtaǵanyn ańdaýǵa bolady.

Ilahı izdenistiń basy – 1891 jylǵa qaıtyp oralaıyq.

Osy jyly Abaı «Ǵaqlııa» atty qara sózderin murasyna kirisip: «Endi munan basqa eshbir jumysym joq» deıdi. Sondaı-aq, osy jylǵy «Kózinen basqa oıy joq» óleńinde oıshyl: «Júrektiń kózi ashylsa, Haqtyqtyń túser sáýlesi»,  – dese, bul-daǵy –  jalań dıdaktıka emes, ǵaıyptyń shapaǵatyna ózi bólengeniniń kýási.

Iman kózimen qarap, júrek tazarǵan saıyn danalyq bulaq bop aǵary sózsiz. Oǵan aıǵaq: «Aqyl, qaırat, júrekti birdeı usta, Sonda tolyq bolasyń elden erek» (1894), «Kúni-túni oıymda bir Táńiri, Ózine qumar qylǵan Onyń ámiri» (1895), «Súıengen, sengen dáýren jalǵan bolsa, Jalǵany joq bir Táńirim keńshilik qyl!» (1896), «Adam ǵapyl dúnıeni der meniki, Meniki dep júrgenniń bári Onyki» jáne «Yntaly júrek, shyn kóńil, Ózgesi Haqqa jol emes» (1897), «Múmın bolsań, áýeli ımandy bol, Pendege ıman ózi ashady jol» (1902) degen luǵattar.

Sonymen, 1891 jyldan júrek – Abaıdyń kóńil-kúıiniń aınasy, jan dúnıesiniń barometri sekildi. Sonymen birge málim boldy:  adam bolý mánisi – ishtegi kirdi qashyrý, ımannyń tazalyǵy ekendigi. Abaı: «Júregińe súńgi de, túbin kózde, Sonan tapqan – shyn asyl, tastaı kórme» (1897) deıdi. Júrek túbindegi shyn asyl ne? Ol – ımanıgúl! Allanyń sáýlesi, az ba, kóp pe, barshada bar: «Qudaı júregimde» deıtinimiz sol.

Imannyń tazalyǵy – kúlli ǵulamalar bas qatyrǵan, álemdik pálsapanyń problemasy.  Hakim Abaı onyń sheshimine úsh súıý, ıaǵnı ımanıgúl ilimin usynǵan. Olaı bolsa, Abaıdyń sońǵy ósıeti – úsh súıý ilimine hal-qadirimiz jetkenshe túsinikteme berýge oıysaıyq.

 

BIRINShI SÚIý – ALLANYŃ ADAMDY SÚIýI

Abaıdyń «Tasdıq» traktaty (qazirgishe 38-sóz) men «Allanyń ózi de ras...» óleńi ajyramas egizder. Sondyqtan olardy tutastyqta qarastyrmaqpyz. Atalǵan óleńinde Abaı traktattaǵy negizgi ıdeıasyn tııanaqtaı túsken jáne qazaqqa uǵymdy bolýyn eskergen.  Tómendegi maqsat – úsh súıýge jańasha túsinikteme berýge saıady.

Óleńniń áıgili besinshi shýmaǵy mynaý:

Mahabbatpen jaratqan adamzatty,

Sen de súı Ol Allany jannan tátti.

Adamzattyń bárin súı baýyrym dep,

Jáne Haq joly osy dep ádiletti.

Keshegi keńestik kezeńde áýelgi óleń jolyna mán berilgen emes. Óıtkeni, «Qudaı joq», demek, mahabbaty da joq. Eriksiz birden ekinshi jolǵa sekirip, birinshi súıý, mine, osy deskenbiz.

Shyn máninde, úsh súıýdiń kilti – birinshi jolda. «Mahabbatpen jaratqan adamzatty». Olaı bolsa, Alla taǵala men adam balasynyń qarym-qatynasy ana men balaniki sekildi. Jaratqan Ieniń mahabbatyn tanyp-bilýge pendesi nelikten qulyqsyz? Sebebi, adam jany jabylyp, ishtegi kirmenen qaptalyp qalǵan. «Tasdıq» traktatynda  Abaı: «Adam balasyn qurt, qus, ózge haıýandar sıpatynda jaratpaı, bul gúzál sıpatty berip, eki aıaqqa bastyryp, basyn joǵary turǵyzyp, ...bireýi oıyn bireýine uqtyrarlyq tiline sóz berip jaratpaqtyǵy mahabbat emes pe?» – deıdi. Sondyqtan bul uly mahabbatty elep, eskermeýge qaqymyz joq.

Sonymen, birinshi súıý – Allanyń adamdy súıýi. Ony tanyp-bilmegen jaǵdaıda ekinshi jáne úshinshi súıýdi durys qabyldaý neǵaıbil. Shýmaqtyń bastapqy jolynyń qudirettiligi osy arada.

 

EKINShI SÚIý – ADAMNYŃ ALLANY SÚIýI

Keshegi ateıstik dáýir kelmeske ketti. Táýbá, Qudaı joq deýge eshkimniń aýzy barmas qazir. «Sen de súı Ol Allany jannan tátti» degenniń mánisin Abaı bylaısha uqtyrady: «Mıllıon hıkmetpenen jasalǵan máshıne, fabrık adam balasynyń rahaty, paıdasy úshin jasalsa, bul jasaýshy mahabbatpen adam balasyn súıgendigi emes pe? Kim seni súıse, ony súımektik qaryz emes pe?». Iá, kúnde jutatyn aýany, sýdy, búkil nesibeni berip otyrǵan Qudiretke bas ııý, Onyń mahabbaty ana men bala arasyndaǵy mahabbattan artyq bolmasa, kem emesin júrekpen sezý qaryz is. Biraq, «jannan tátti súıýdiń» jóni ózgerek. Oǵan únemi Haq jolynda, Allamen baılanysta bolý shart. Demek, bul – tolyq adam deńgeıi.

Sonymen, ekinshi súıý – adamnyń Allany súıýi. Rýhanı shyńǵa aparar jol jaıynda: «Ǵylymnyń da zory, shyndyq, qaırattyń da, mahabbatyń da bek zory tabylmaq kerek»  deıdi Abaı.

 

ÚShINShI SÚIý – ADAMZATTYŃ BÁRIN SÚIý

Úshinshi súıý – eń kúrdelisi. Oǵan Abaı áıgili shýmaqtyń sońǵy eki jolyn  arnaǵan. Keńestik kezeńde eki óleń jolyn eki bólek súıý dep qabyldap, jańylysqa uryndyq. Bul stereotıp áli kúnge kúshti. Shyn máninde, úshinshi súıý – adamzatty súıý. Boldy, bitti. Al qos óleń joly onyń eki argýmenti, qos tiregi ǵana. Ádilet – mahabbat, meıirim, ynsap, ar-uıat, shyndyq, adaldyq, teńdik syndy kategorııanyń biri (demek, Abaı «ádiletti súı» demegen, kiltıpan «Haq joly» ıdeıasyna tireledi). Dáleldep kóreıik.

Birinshi argýment – adamzatty «baýyrym» dep súıý. Bul kıeli jazbalar aqıqaty. Sondyqtan: «Din adamdy bir baýyr qylmaq edi» (Shákárim). Ásili, adam adamsúıgish qylyp jaratylǵan: «Adam balasyna adam balasynyń bári – dos» (Abaı). Biraq bul qaǵıdany qulaqqa ilgenimiz shamaly, adamzat qyrqysýdan esh tyıylǵan emes. Sondyqtan Abaı «Adamzatty Haq joly osy dep súıý kerek» degen ekinshi qosymsha argýmentti engizip otyr. Bul – jańalyq! Iaǵnı adamdardy súıýdiń eki sharty bar: biri – «baýyrym dep», ekinshisi – «Haq joly osy dep».

Osynaý jańasha kózqarasty baıyptaı túseıik. Quldyń qojany, otarlanǵan halyqtyń basqynshyny «baýyrym» demegi absýrd. Óıtkeni, teńdik, ádilettilik joq. Olar qaıtsek tabylmaq? «Tasdıq» traktatynda Abaı: «Alla taǵalanyń pendelerine salǵan joly qaısy? Ony kóbi bilmeıdi» dep bastap, shıyrly izdenisterin: «Endi bildińizder, eı, perzentlerim! Qudaı taǵalanyń joly degen jol sheksiz bolady. Onyń nıhaıatyna eshkim jetpeıdi. Biraq sol jolǵa júrýdi ózine shart qylyp kim qadam basty, ol – taza musylman, tolyq adam delinedi» dep qorytady. Mine, Haq joly – ádilettilik joly ekeni túsinikti. Sondaı-aq, rýhanı ustazdar kimder ekendigin de bildik. Demek, qalyń buqara Abaı, Shákárim syndy «edınıtsa» sońynan erýi kerek. Alla taǵalanyń barsha pendelerine salǵan sara jolynda ǵana teńdik, ádilettilik saltanat qurmaqshy. Bolmasa joq.

Sóıtip, úshinshi súıý – adamzattyń bárin súıý. Bul – adam bolý deńgeıi. Abaı dáleli eki tarapty: biri – ıhsan, baýyrym dep súıý, ekinshi – ıman, Haq joly osy dep súıý. Ihsan men ıman egizder.

Qoryta kelgende, úsh súıý iliminiń altyn ózegi – aqjúrektik pen meıirimdilik. Sonymen birge, ol Abaıdyń ózi júrip ótken rýhanı jol. Kópke aıan, osy zaman qatty zattanǵan zaman, adamzat kóshi eshqaıda aparmaıtyn jolda qazir. Qarańǵylyqty tek jaryq qana jeńbek. Demek, Quranǵa negizdelgen Abaı iliminiń jaryǵy búkil álemge demeıin, berisi túrki, árisi ıslam dúnıesine suranyp-aq tur. Asyl murany uqtyrý, nasıhattaý isinde osynaý  praktıkalyq maqsatty kózdeýdiń ýaqyty jetken sııaqty.

 

Asan OMAROV

 

[1] Tahqıq (arabsha) – anyq, aıqyn, ras. Bul jerde Abaı termındi kámil, ıaǵnı taza degen máninde qoldanǵan.