ABAI JÁNE IHSAN ILIMI
Ihsan – pendeniń ımanyn bekemdep, qulshylyqqa degen qulshynysyn arttyratyn, adamgershilikke tán ıgi qasıetterdi kemeldendire túsetin rýhanı ilim. Qudireti kúshti Alla Taǵala Quran Kárimde erekshe mán bergen qundylyqtyń biregeıi de osy – ıhsan ilimi. Alla Taǵala qasıetti Qurannyń «Nahl» súresi, 90-aıatynda:
«Negizinde Alla ádildikti, ıgilikti (ıhsandy) jáne aǵaıynǵa qaraılasýdy buıyrady. Sondaı-aq arsyzdyqtan, jamandyqtan jáne zorlyq-zombylyqtan tyıady. Túsinersińder dep senderge (osylaısha) nasıhat beredi», – dep aıtqan.
«Ihsan» sóziniń tildik maǵynasy «jaqsylyq», «ıgilik» degen uǵymdy bildirse, sharıǵattaǵy maǵynasy bir isti qolǵa alǵanda ony «eń ádemi, eń kemel túrde jasaý» degendi bildiredi.
Ihsan – adam júregin túrli rýhanı dertterden tazartyp, sol arqyly minez qulqyn kórkemdep, ár amalyn kemeldikke jetkizetin ilim. Ardaqty Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) óziniń hadısinde:
«Nazar aýdaryńdar! Adam aǵzasynda bir bólik et bar. Eger ol túzý bolsa, búkil dene durys bolady. Al eger ol buzylsa, búkil dene buzylady», – dep eskertýi adam balasy úshin júrektiń óte mańyzdy ekendigin ańǵartady (ımam Buharı, Múslım).
Qazaqtyń bas aqyny Abaı Hakimniń de óz shyǵarmashylyǵyna arqaý bolǵan júrek amaldary, onyń dertteri, adamnyń kemel de tolyq adam bolýy úshin qajetti sıpattar taqyryp bolǵan. Mysaly Hakim óziniń on jetinshi qara sózinde: «Qaırat, aqyl, júrek úsheýi ónerlerin aıtysyp, talasyp kelip, ǵylymǵa júginipti», – dep bastaıdy. Sonda júrek: «Men – adamnyń denesiniń patshasymyn, qan menen taraıdy, jan mende meken qylady, mensiz tirlik joq. Jumsaq tósekte, jyly úıde tamaǵy toq jatqan kisige tóseksiz kedeıdiń, tońyp júrgen kıimsizdiń, tamaqsyz ashtyń kúı-jáıi qandaı bolyp jatyr eken dep oılatyp, janyn ashytyp, uıqysyn ashyltyp, tóseginde dóńbekshitetuǵyn – men. Úlkennen uıat saqtap, kishige raqym qyldyratuǵyn – men, biraq meni taza saqtaı almaıdy, aqyrynda qor bolady. Men taza bolsam, adam balasyn alalamaımyn: jaqsylyqqa eljirep erıtuǵyn – men, jamanshylyqtan jırenip týlap ketetuǵyn – men, ádilet, nysap, uıat, raqym, meıirbanshylyq deıtuǵyn nárselerdiń bári menen shyǵady, mensiz osylardyń kórgen kúni ne? Osy ekeýi maǵan qalaı talasady?» – depti», – deıdi. Osyny tyńdap bolyp aqyl: «Úsheýiń ala bolsań, men júrekti jaqtadym. Qudaıshylyq sonda, qalpyńdy taza saqta, Qudaı Taǵala qalpyńa árdaıym qaraıdy dep kitaptyń aıtqany osy, – depti», – dep, júrektiń adamnyń rýhanı tárbıesindegi ornyn osyndaı ǵıbratty mysal arqyly jetkizgen.
Abaı Hakimniń óleńderi men qara sózderi osylaısha bizderdi túrli júrek dertterinen arylýǵa, nápsimizdi tárbıeleýge, rýhanı órleýge shaqyrady. Mysaly, aqyn babamyz «Bes asyl isinde» naǵyz adam bolý úshin bes nársege asyq bolý kerektigin aıtsa, «Bes dushpanda»:
Adam bolam deseńiz,
Oǵan qaıǵy jeseńiz.
Ósek, ótirik, maqtanshaq,
erinshek, beker mal shashpaq
– Bes dushpanyń, bilseńiz... – dep adam boıyndaǵy jaǵymsyz qasıetterdi synǵa alady. Osy bes dushpan dep atalǵan, sıpattardyń qaısybirin alsaq ta dinimizde tyıym etilgen, musylman adam úshin saqtanýy qajet is. Bizge túsiniktirek bolýy úshin, bul sıpttardyń árqaısysyna jeke-jeke toqtalyp ótkenimiz jón bolady.
Birinshi: Ósek.
Abaı Hakimniń bes dushpannyń eń birinshisine ósekti jatqyzýy tegin emes. Sebebi, ósek – týystar men jaqyn adamdardyń ǵana emes, búkil bir qoǵamnyń birligine syzat túsirip, arada óshpendilik pen dushpandyq týǵyzatyn is. Dinimizde ósek dep – bir kisiniń jaǵdaıyn onyń ruqsatynsyz ekinshi bir kisige aralaryna ot salý maqsatynda jetkizýdi aıtady. Ardaqty Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn):
«Ósekshi jánnatqa kirmeıdi», – degen (ımam Buharı, Múslım). Bul hadıste ardaqty Paıǵambarymyzdyń (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) ósek aıtqan adam mynandaı kúnáǵa ıe bolady demeı, birden jánnatqa kirmeıdi dep aıtýynan, ósek tasýdyń qanshalyqty úlken kúná ekendigin ańǵarýymyzǵa bolady. Taǵy bir hadıste Alla elshisi (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) eki qabirdiń janynan ótip bara jatyp:
«Rasynda bular úlken kúná jasaǵandary úshin azaptalyp jatqan joq. Degenmen, bulardyń kúnálary aýyr. Onyń biri ósek tasyǵan bolsa, ekinshisi óziniń zárinen saqtanbaǵandyǵy úshin», – dep aıtqan (ımam Buharı).
Halqymyzdaǵy: «Estige ósek ne kerek», «Ósekshi joqta, ókpelesý de joq», «Qylysh – tándi jaralaıdy, ósek jandy – jaralaıdy» delingen maqal-mátelderden adamnyń eki dúnıesine munshalyqty zardap alyp keletin ósek ataýlydan ata-babalarymyz da óz urpaǵyn barynsha saqtandyrǵandyǵyn ańǵaramyz.
Abaı zamanynda el arasynda kóp tarap, qalyptasqan adamgershilikke jat, jaman qylyqtardyń biri de osy – ósek bolǵandyqtan, aqyn shyǵarmashylyǵynda ósek máselesin az sóz etpegen. Ádette, ósektiń artyna túsken adam shyn máninde ózine paıda keltirer mańyzdy is pen sharýadan qur qalady. Abaı Hakim taǵy bir óleńinde:
Ynsap, uıat, ar-namys, sabyr, talap,
Bulardy kerek qylmas eshkim qalap.
Tereń oı, tereń ǵylym izdemeıdi,
Ótirik pen ósekti júndeı sabap, – degen.
Ekinshi: Ótirik.
Abaı Hakimniń «Bes dushpan» dep tanyǵan isteriniń ekinshisi – ótirik aıtý. Ótirik – dinimizde ekijúzdilerdiń sıpattarynan dep tanylatyn, úlken kúnáli is. Ǵalymdarymyz ótirikti – qandaı da bir bolǵan jaǵdaı jaıynda durys habar jetkizbeý dep túsindirgen. Alla Taǵala qasıetti Qurannyń «Táýbe» súresi, 119-aıatynda:
«Ýa, múmınder! Alladan qorqyńdar jáne shynshyldarmen birge bolyńdar», – dep buıyryp, ıman keltirgenderdi shynshyldarmen birge bolyp, ótirikshilerdiń qatarynda bolýdan saqtandyrǵan.
Ardaqty Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn):
«Eki júzdiniń úsh belgisi bar: sóılese – ótirik aıtady, ýáde berse –oryndamaıdy, amanatqa qııanat jasaıdy», – degen.
Júreginde ımany, boıynda taqýalyǵy bar izgi adam eshýaqyt ótirik aıtpaıdy. Shalkıiz Tilenshiuly babamyz: «Aıdyn sýlar, aımaq kól – tasysa dóńbek keltirer, kóp ótirik, jaman sóz – basyńa bále keltirer», – dep eskertse, batyr babamyz Baýyrjan Momyshuly: «Ótiriktiń balyn jalap tiri júrgenshe, shyndyqtyń ýyn iship ólgen artyq», – degen.
Abaı taǵy bir óleńinde aqty qara dep, ıa qarany aq dep, ótirikti shyn dep deıtinderdi:
Rasy joq sóziniń,
Yrysy joq óziniń.
Óńkeı jalǵan maqtanmen,
Shynnyń betin boıaıdy... – dep sıpattaǵan.
Qıssa
Baıaǵy bir zamanda kúnásiz kúni ótpeıtin bireý bolypty. Boıynda bir kisiden artyp jyǵylatyn mini bar eken. Kúnderdiń kúni Qudaı júregine hıdaıat berip, túzelgisi kelgen kórinedi. Biraq qalaı túzelerin bilmeı basy qatady. Neden bastaý kerek degen sııaqty oı mazalaıdy. Aqyry, bir ǵalymǵa aqyl-keńes surap izdep barady. Osynshama kúná isten qalaı qutylamyn degen saýalyna ǵulama bir ǵana kúnádan arylýǵa keńes beredi. Adam balasyna jáne ózine ótirik aıtpaý kerektigin túsindiredi. Kez kelgen jaǵdaıda shynshyl bolýdy talap etedi. Tipti, oǵan ant-sý ishkizip ýádesin de alady. Birer kúnnen keıin araq ishkisi kelip jaıǵasa bergende ǵalymǵa bergen ýádesi esine túsip: «Iapyraı, ǵulama surap qalsa, ishpedim dep qalaı aıtam? Ótirik aıtyp qutylamyn ba? Basqa-basqa ýádede turmasam erkek atym qaıda qaldy? Joq, munym bolmas», – dep raıynan qaıtady. Qansha qıyn bolsa da, sózinde turýǵa áreket etedi. Aqyry ishpeıdi. Kelesi kúni burynǵy ádeti boıynsha taǵy bir kúná jasamaq bolyp turǵanda, shyndyqty ǵana aıtamyn, bir aýyz sóz ótirik aıtpaımyn degen ýádesi esine túsip tyıylady. Osylaısha, álgi kisi jalǵan sóılemeý jáne shynshyl bolý arqyly jaman isterinen bir-birlep túgeldeı arylǵan eken.
Úshinshi: Maqtanshaqtyq.
Ózinde joqty bar etip kórsetý, adamdardyń ózine tamsanýyn, maqtaýyn jaqsy kórý – musylman adamǵa tán sıpat emes. Qasıetti Qurannyń «Luqman» súresi, 18-aıatynda Luqman hakım óziniń ulyna:
«Eshkimge murnyńdy shúıirme, jer betinde kerdeńdep júrme! Shúbásiz, Alla keýde kerip, menmensigen maqtanshaqtardyń eshbirin unatpaıdy» («Luqman» súresi, 18-aıat) dep ósıet aıtqany baıandalǵan.
Abaı atamyzdyń sózimen aıtqanda maqtanshaqtar: «...bireýdi «demesin» demeıdi, «desin» deıdi. Baı desin, batyr desin, qý desin, pysyq desin, árdaıym ne túrli bolsa da, «desin» dep azaptanyp júredi...» Mundaı maqtanshaqtardy aqyn úsh túrge bóledi: «Bireýi, jatqa maqtanarlyq maqtandy izdeıdi. Ol – nadan, nadan da bolsa – adam. Ekinshisi, óz eliniń ishinde maqtanarlyq maqtandy izdeıdi. Onyń nadandyǵy tolyq, adamdyǵy tolyq emes. Úshinshisi, óz úıine kelip aıtpasa ıa aýylyna ǵana kelip aıtpasa, ózge kisi qostamaıtyn maqtandy izdeıdi. Ol – nadannyń nadany, Hám ózi adam emes». Aqyn maqtanshaq bolys, bılerdiń minin betine basyp, jas urpaqty maqtannyń quly bolmaýǵa shaqyrady. Óleń joldarynda:
Ǵylym tappaı maqtanba,
Oryn tappaı baptanba.
Qumarlanyp shattanba,
Oınap bosqa kúlýge – deýiniń de mán-maǵynasy úlken.
Nápsi tárbıesi máselesinde de ǵalymdarymyz musylman adam maqtanshaqtyq, rııakerlik ataýly dertterden barynsha alys bolý kerektigin eskertken. Ýáhb ıbn Mýnabbıh (Alla ony raqymyna alsyn): «Ekijúzdi adamnyń erekshelikteriniń biri maqtalýdy jaqsy kórý bolsa, ekinshisi ózgelerdi kemsitýdi – unatý», – degen.
Ábýl Abbas Mýrsı (Alla ony raqymyna alsyn): «Bir túni túsimde hazireti Omardy (Alla oǵan razy bolsyn) kórdim. Odan: «Ýa, múmınderdiń ámirshisi! Dúnıege degen mahabbattyń belgisi qandaı?» – dep suradym. Ol maǵan: «Jamandalýdan qorqý jáne maqtalýdy jaqsy kórý», – dep jaýap berdi», – degen.
Tórtinshi: Erinshektik.
Erinshektik – qandaı da bir jumysty isteýge jalqaýlaný, jaıbasarlyq qylý, baıaý qozǵalý, kertartpalyq qylýmen aıqyndalatyn adam boıyndaǵy jaǵymsyz sıpat. Ardaqty Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn):
«Ýa, Allam! Rasynda, men ózińe álsizdikten jáne jalqaýlyqtan (saqta dep) sıynamyn», – dep, Jaratýshyǵa jalqaýlyqtan saqtanýymyzdy surap, duǵa etýimizdi úıretken. Ǵalymdarymyz bul hadıstegi «álsizdik» sózi qandaı da bir atqarýǵa shamasy bolmaǵandyqtan istemeý bolsa, «jalqaýlyq» degenniń maǵynasy qandaı da bir isti isteýge shamasy bola tura eriný ekendigin aıtqan.
Jalqaýlyq pendeni izgilik amaldarǵa salǵyrt qaratyp qana qoıaı, ózge de kóptegen dertterge dýshar etedi. Abaı Hakim qara sózinde: «Árbir jalqaý kisi qorqaq, qaıratsyz tartady; árbir qaıratsyz qorqaq, maqtanshaq keledi; árbir maqtanshaq qorqaq, aqylsyz, nadan keledi; árbir aqylsyz nadan, arsyz keledi; árbir arsyz jalqaýdan suramsaq, ózi toıymsyz, ónersiz, eshkimge dostyǵy joq jandar shyǵady», – deıdi.
Endeshe, Abaı Hakimniń erinshektikti bes dushpannyń birine qosýy beker emes. Adam balasy rýhanı shyńdalyp, ıhsanı órleýi úshin, eń áýeli emdeý kerekti bolǵan júrek dertteriniń biri de, osy – jalqaýlyq. Aqyn otyz segizinshi qara sózinde taǵy da: «Kúlli adam balasyn qor qylatyn úsh nárse bar. Sonan qashpaq kerek: áýeli – nadandyq, ekinshisi – erinshektik, úshinshi – zalymdyq dep bilesiń», – degen.
Besinshi: Mal-shashpaq (Ysyrap).
«Ysyrap» sóziniń tildik maǵynasy, dúnıe-múlkińdi, kerek-jaraǵyńdy orynsyz shashý, artyq shyǵynǵa jol berý, mólsherden artyq iship-jeý, ýaqytyńdy durys qoldanbaý, Alla Taǵalanyń syılaǵan árbir nyǵmetin óz ornymen qoldanbaý degendi bildiredi. Ysyrapqor adam berilgen nyǵmetke qanaǵatsyzdyq tanytyp, tek ishe bersem, jeı bersem, ústi-ústine bola berse degen toǵysharlyq minez tanytady.
Adam balasy ózine berilgen nyǵmetti qalaýynsha tutynýyna bolady, biraq ysyrap jasamaýy qajet. Alla Taǵala qasıetti Quranda:
«Ishińder, jeńder biraq ysyrap qylmańdar. Shyndyǵynda Alla ysyrap etýshilerdi jaqsy kórmeıdi», – degen («Aǵraf» súresi, 31-aıat).
Ysyrapqorlyqtyń taǵy bir túri qasıetti Quranda «át-tábzır» dep atalady. Ysyrapqorlyq tıisti bolǵan dúnıeden artyǵyn jumsaý bolsa, al «át-tábzır» dep ruqsat etilmegen dúnıege mal saryp etýdi aıtady. Alla Taǵala Qasıetti Quranda ysyrapqorlyqtyń bul túrin:
«Sózsiz orynsyz mal saryp qylǵandar shaıtanǵa baýyr. Al shaıtan bolsa, Rabbysyna tym kúpirlik etýshi», – dep aıtqan («Isra» súresi, 27-aıat). Araq, qumar, zınaqorlyq syndy kúnály iske jumsalǵan qarajat ysyraptyń osy túrine jatady.
Musylman adam Allanyń bergen nyǵmetin esepsiz shashyp-tógýden saqtanyp, ózin únemdilikke tárbıeleýi qajet. Shákárim babamyz:
Qaıter edi, jigitter,
Tym qymbatty kımesek.
Maqtan úshin boryshty,
Ústi-ústine úımesek, – dep, bizderdi únemdi bolýǵa shaqyrǵan.
Júnáıd Baǵdadı (Alla ony raqymyna alsyn) atty ǵalym: «Shynaıy ıhsan jolyndaǵy adam dep – júregin Alla Taǵaladan ózgeden tazartqan adamdy aıtamyz» – degen eken. Ardaqty Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn):
«Rasynda Alla Taǵala senderdiń beıneleriń men dúnıelerińe nazar aýdarmaıdy, alaıda júrekteriń men amaldardyńa nazar aýdarady», – degen (Múslım).
Abaı Hakim óz shyǵarmashylyǵynda qozǵaǵan, adam balasy óz boıynda tárbıeleýi kerekti bolǵan júrek dertteri óte kóp. Alaıda, qazirgi ýaqytta árbirimiz úshin mańyzdy dep tabylǵandyqtan, aqynnyń «Bes dushpan» dep ataǵan júrek dertterine toqtalyp ótýdi jón kórdik. Aqynnyń tárbıesin kórip, shyǵarmashylyǵyn eliktep óssken inisi Shákárim babamyz da bizderge Hakim aıtyp ketken sıpattardan saqtanýdy ósıet etip:
Jalqaýlyq, kórseqyzar, ashý, maqtan,
Aramdyq, ótirikten – erte saqtan.
Kúni buryn jýytpa mańaıyńa,
Eser, esirik, ynjyqtyq – solar jaqtan, – dep, aıtqan.
Alla Taǵala bizdiń de júregimizdi óziniń dinine bekem etip, izgilikke tolǵan, tánimizdi jaqsylyqqa baǵyttaıtyn júrekterden bolýyn násip etsin!
