Abaı men Alash

Jaqynda Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń «Abaı jáne XXI ǵasyrdaǵy Qazaqstan» atty maqalasy jaryq kórgeninen jurtshylyq jappaı habardar dep oılaımyn. Prezı­dent maqalasynda Abaı álemin búgingi kúnmen, memleket qurylysymen, el damýymen baılanystyra otyryp keńinen taldaý jasady. Bul barshamyzǵa Abaı murasyna jańasha qaraý kerektigin ańǵartty. Qasym-Jomart Kemeluly alǵash aınalymǵa túsip otyrǵan «parasatty patrıotızm» uǵymynyń basty shartyn da osy maqalasynda kórsetti. Ony «Biz endi ultty Abaısha súıýdi úırenýimiz kerek. Uly aqyn ultyn qatty synasa da, tek bir ǵana oıdy – qazaǵyn, halqyn tórge jeteleýdi maqsat tutty» degen tujyrymnan anyq baıqaımyz...

Abaı muralary eki ǵasyr­ǵa taıaý ýaqytta kóp zertteldi. Abaı­tanýdyń bastaýy HH ǵasyr basyn­daǵy qazaq tarıhynyń oqshaý qubylysy Alash qozǵa­lysy tusynan bastalady. Degen­men, Abaı muralaryna saıası fılosofııa turǵysynan qaraý – onyń jańasha qyrlaryn asha túspek. Prezıdenttiń  «Ol ádilet­ti qoǵam qurý ıdeıasyn kótergen. Demek, Abaıdyń kózqarastary HHI ǵasyrdaǵy Qazaqstan qoǵa­my, onyń bereke-birligi úshin asa qundy. Hakim Abaı usta­nym­dary ór­kenıetti memleket qaǵı­dalaryna úndesedi» deıti­ni sondyqtan. Osy arada Pr­e­zı­denttiń saılaýaldy baǵdar­la­­ma­synyń negizgi tuǵyry da «Ádildik» ekenin eske salý artyq bolmas edi.

Abaı Qunanbaıuly qazaqtyń oı aǵynynyń tarıhı burylysyn jasady. Ol qazaq ádebıetin ǵana emes, ózinen keıingi tutastaı oılaý júıesin jańa arnaǵa bur­ǵan danyshpan. Endeshe, Abaı­dyń izin basa alashtyń týýy zańdy­lyq edi. Olar Abaı ańsaǵan «ádilet­ti qoǵam» ǵana emes, Abaı júıe­legen kúlli adamdyq, kisilik qun­­dy­lyqtardy tutas eldik mi­nez­ge aınaldyrýdy murat tutty. Álıhan Bókeıhannyń, Ahmet Baıtursynulynyń, Mir­ja­qyp Dý­latulynyń Abaı týraly tol­ǵam­darynan osy ańsar kórinedi.

Abaı aınalasyna úlgi shashyp, sáýle túsirip otyrǵan. Zamanynda Abaıdyń aınalasynda júrip, ónegesin kórgen belgili aqyn­dar kóp. Bul týrasynda Qaıym Muhammedhanov aqsaqal arnaıy zertteý de jasaǵan. «Abaıdan sońǵy aqyndar» kemeńgerdiń yńǵaıymen baǵdar alyp, baǵyt taýyp otyrǵany belgili. Sondaı aqynnyń biri – Kókbaı. Ol hákim týraly esteliginde ózine Abaıdyń arnaıy tapsyrma berip, Kenesary-Naýryzbaı tarıhynan dastan jazýdy júktegenin aıtady. Tipti Kókbaı óziniń Naýryz­baıdyń Aǵybaıdan syıǵa alǵan ataqty «Aǵaýyz» aty týraly shýmaqtaryn Abaı jaqtyrmaı, «Mynaýyń Naýryzbaı minetin at emes» dep synap, ertesi «Shoqpardaı kekili bar, qamys qulaq» atty óleńin jazyp, ony da unatpaı, «Bul da mes bolyp ketti» dep ókingenin de jazady.

Bul jerde másele at týraly emes, búgin­de jurt tamsanyp, at synynyń úlgisine aınaldyr­ǵan «Shoqpardaı kekili bar, qamys qulaq» Naýryzbaı mingen «Aǵaýyzdyń» shenine kelmese, Naýryzbaı mingen at qan­daı bolǵany? Al ol atty mingen Naýryzbaı she? Onyń aǵasy han Kene mingen «Kókbýryl» qandaı? Menińshe, Abaı sózinde, sol erlerge degen sheksiz qurmet pen súıinish jatsa kerek. Ol rýh­ty bahadúrlerge  degen qur­metin osylaı ańǵartqandaı áser qaldyrady. «Japyraǵy qýraǵan eski úmitpen» eldiń eńse­sin kóteretin namysty ańsaıtyn kóńi­liniń zaryǵyn solaı bildirse kerek.

Abaı Qunanbaıuly da óz zama­nynyń perzenti. Tutastaı alǵanda Azııalyq, berisin aıt­saq, túrki-qazaqtyq oılaý jú­ıesi jeke tulǵalardyń jetek­shiligine kóbirek senedi. Biz­diń folklorymyzdyń qahar­man­dary da osyny ańǵartady. Ańdap qarasaq, jyrlarymyzdyń bárinde jalǵyz atty erler el­di teńdikke jetkizip jatady. Epostyń ortasynda týǵan, batyrlar jyrynyń sarynymen ósken Abaıdyń da osyndaı rýhpen tárbıelengeni daýsyz. Abylaı han dáýiriniń asqaq daýysy áli qulaǵynan kete qoımaǵan zaman úshin Kenesarynyń qaıǵyly ýaqıǵasy sondaı tosyn ári jan tebirenterlik edi. Otarlyqtyń da qos ókpeden qysqan sheńgeli endi batyp kele jatqan ýaqyttyń týmasy osy úsh úlken aǵynnyń quıǵanynda, dáýir saparynyń burylysynda, tarıhı kezeńniń ólarasynda eseıdi.

Taqsyz han, taqtaly bı Qunanbaıdyń aýyly qandaı danyshpan oılar men dańsaly ańsarlardyń toǵysatyn jeri bolǵany onsyz da túsinikti bolsa kerek. Biraq Abaı tolysa kele:

«Arzan, jalǵan kúlmeıtin, shyn kúlerlik,
Er tabylsa jaraıdy qylsa suhbat...» – deıdi. Abaıdyń eri kim? Jaqsysy qan­daı? Osy suraqtardyń jaýaby bizge Abaı tul­ǵasyn ǵana emes, keshegi zaman sýretin, bú­gingi kúnniń kelbetin, bolashaqtyń sulba­syn kórýge septeserlik anyq baǵdar bolar edi.

«Týǵyzǵan ata-ana joq,
Týǵyzarlyq bala joq.
Týysqan, týǵan, qurbylas,
Qyzyǵymen jáne joq...», – dep jáne nalıdy. Taǵy da suraq. Abaı ańsaǵan «Týǵyz­arlyq bala» kim? Ol qandaı azamat bolmaq?

Hakimniń sózderin saralasaq, bul suraq­tardyń jaýaby aldymyzdan shyǵady. Abaıdyń shyǵarmalaryn zerdelep oqysaq «Ádildik, arlylyq, mahabbat» uǵymy saırap tur.

«Mazlumǵa janyń ashyp, ishiń kúısin,
Haraket qyl, paıdasy kópke tısin.
Ejelden kóptiń qamyn táńiri oılaǵan,
Men súıgendi súıdi dep ıeń súısin».

«Paıdasy kópke tıetin» hareket ǵylym men bilim. Abaı­dyń tutas murasynda teń­dikke jetýdiń, eldi qatarǵa qosýdyń jalǵyz joly – bilimdi erler ekeni ózekke aınal­ǵan. Prezıdent maqalasynda da «Abaı qazaq­tyń damylsyz oqyp, úırengenin jan-tánimen qalady. «Ǵylym tappaı maqtanba» dep, bilimdi ıgermeıinshe, bıiktiń baǵyna qoımaıtynyn aıtty. Ol «biz ǵylymdy satyp mal izdemek emespiz», – dep tujyrymdap, kerisinshe, el dáýletti bolý úshin ǵylymdy ıgerý kerektigine nazar aýdarady», – degen paıym bar.

Abaı osy jolda ózi de, Qunan­baı áýleti urpaqtaryn da jeteleıdi. Inisi Halıollany óz qarajatymen oqytty. Tipti qyz­daryna deıin Semeıge ákelip zamannyń oqýyna kirgizdi. Dese de, eń úmit kútken balasy Ábish edi. Biraq ǵumyry qysqa bolǵany barshańyzǵa belgili. Bul qaza Abaıǵa óte aýyr soqty. «Keshe­gi ótken er Ábish» dep kúńiren­di. Osy kúńirenis tusynda biz joǵa­ryda aıtqan «Abaı­dyń ERI kim?» degen suraqqa jaýap shyǵady. Abaıdyń eri – za­ma­ny­nyń ǵylymy men bilimin ıge­rip, bilimniń shyńyna shyqqan Ábish sııaqty azamattar. Ábish sııaqty azamatta Kenesarynyń rýhyn, Abaıdyń bilimin tutastaı tula boıyna jınaqtaǵan jańa zamannyń ór ulandary bolatyn. Endigi zaman bilektiń emes, bilimniń zamany ekenin qapysyz uqqan, qaıraýsyz janylǵan tutas býyn kele jatyr edi.

Sol úlken qazanyń ústinde hakim:

«Jańa jyldyń basshysy ol,
Men eskiniń arty edim.
Qaıǵy degen ashy sol,
Súıekke tıdi qart edim», – dep tolǵanady. Iá, Jańa jyldyń basshysy Ábishter edi. Biraq jalǵyz Ábish qana ma? Danyshpan Abaıdyń ózi aıtqan «Kim jaman bolsa zamandasy kináli». Endi munyń kelesi jaǵy bar. Eger jaqsy bolsa...

Ábishtiń zamandastary Álı­handar men Ahmetter edi. Qara ormandaı qaýlap kele jatqan Alash qozǵalysynyń bozdaqtary bolatyn. Olar qazaqtyń «Qaıta órleý» dáýirin týǵyzýǵa kele jat­qan tutas býyn. «Jańa jyl­dyń jarshysy» bolǵan olar qazaq­tyń alǵashqy gazetin shyǵa­ryp, tutas termınologııa­syn qalyp­tastyrdy. Qazaq ǵylymy tutastaı sol Alash qoz­ǵalysy tusynda qalypqa tústi. Qazaqtyń ádebıet teorııasy, lıngvıstıkasy, tutastaı jara­tylystyq ǵy­lymy, shyǵystaný, tutas aka­de­­mııalyq ǵylymynyń sala­syn­da Alash arystary tur. Qazaq­­tyń alǵashqy partııasyn qu­ryp, Eýropalyq úlgidegi jańa mem­lekettiń irgesin qalaǵan da solar. 

Danyshpan Abaı osyny sezgen. Hakim ony ǵana emes, olardyń qaı­ǵyly taǵdyryn da sezgen sııaqty. «Kók tuman keledi aıdap kóp sýretti», – deıdi. Áýlıelik dersiz...

Alash azamattary da endi tek ǵylym men bilim ǵana jeńetin zaman kelgenin qapysyz uqty. Ǵy­lymǵa shólirkeı umtyldy. Biz­diń de zamanymyz solaı. Ǵylym men bilimniń zamany. Al ǵylym men bilim mańdaı ter­lemeı kelmek emes. HHI ǵa­syr­daǵy Qazaqstanǵa hakim Abaı HIH ǵasyrdan osyndaı ósıet aıtady. Ol ósıet eskir­­meıdi. Alash azamattary sııaq­t­y ósıetke adal bolý biz­diń de min­detimiz. Prezıdent «Álem­dik má­denıette Abaıdy qan­shalyqty jo­ǵary deńgeıde tanyta alsaq, ulty­myzdyń da me­reıin sonsha­lyqty asqaqtata túsemiz», – dedi maqalasynda. Bul da bizdiń mem­lekettik saıa­saty­­myzdyń basym baǵyty ekeni daýsyz. Endigi min­det – Alash­­ty álemge Abaı ar­qyly tanytý, jańa ǵasyrdaǵy Qazaq­stan­nyń, jas urpaqtyń keskin-kelbetin, baǵyt-baǵdaryn Abaı murasy men ónegesiniń negizinde qalyptastyrý. Bul jolda tutas qoǵam birigip, bir úıdiń balasyndaı, bir qoldyń salasyndaı jumylyp jumys isteýi kerek degen oıdamyz. Óıtkeni biz osy arqyly óz bolashaǵymyzdyń, el kelesheginiń keregesin keńeıtip, shańyraǵyn tikteı túsemiz.

Berik ÝÁLI,
Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń Baspasóz hatshysy