21 ǵasyrda súnnetti ustaný joldary

Qasıetti Quran men Súnnet – haq din Islamnyń qos dińgegi. Uly Jaratýshyǵa barar haq joldy kórsetken paıǵambarymyz Muhammedtiń (Ol kisige Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) súnneti Islamnyń Qurannan keıingi negizi sanalady. Jalpy, Súnnet bolmasa, atadinimizdi túsiný múmkin emes. Súnnet degenimiz – paıǵambarymyz Muhammedtiń (Ol kisige Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) ónegesi, ıaǵnı Alla elshisiniń naqty aıtqan sózderi, jasaǵan is-qımyldary men (sózben ári únsiz) quptaǵan barlyq amaldar.

Súnnet – qasıetti Qurannyń túsindirmesi, Jaratýshy úkiminiń ómirde naqty iske asý qalyby. Basqasha aıtsaq, Quran úkimderi – teorııa da, súnnet – praktıka; Quran – úkim, Súnnet – durys túsinik ári osy túsinik-bilim negizinde úkimdi iske asyrý. Iaǵnı, súnnet – Alla Taǵala tarapynan túsirilgen kitaptyń Onyń paıǵambary arqyly is júzine asqan jarqyn kórinisi. Sondyqtan Súnnetti bilmegen adam Qurandy qate túsinedi. Osy turǵyda Quran men Súnnetti – temir joldyń qos relisi dep elestetýge de bolady: bireýimen júrý – múmkin emes... Paıǵambar súnneti, paıǵambar joly – árbir musylman úshin ómirdiń bar salasyn qamtyǵan ereje  ispetti. Sondyqtan da paıǵambar joly – Allanyń joly. Al ardaqty Paıǵambarymyzdyń (Ol kisige Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) jolymen júrý – Jaratqannyń qamqorlyǵyna ený, razylyǵyna bólený degen sóz. Al súnnetti qabyldamaı, oǵan qarsy kelý – Allaǵa qarsy kelýmen teń. Bul jaıly bir kúni Alla elshisiniń: «Qarsy shyqqan adamdardy eseptemegende úmbetimniń bári Jánnatqa kiredi», − degeni, sonda sahabalar: «Qarsy shyǵýshy kim?» – dep suraǵanda, «Maǵan baǵynǵan Jánnatqa kiredi, maǵan baǵynbaǵan adam da qarsy shyǵýshy bolady», – dep jaýap bergeni belgili...

Adamnyń «Lá ıláhá ıllallah, Mýhammadýr rasýl ýllah» kálımasyn júrekkke bekitip, tilmen aıtý arqyly musylman qataryna enetini belgili. Mine, osy eki sóz, osy eki túsinik – Islam dininiń ózegi. «Alladan basqa Táńir joq» sózi – qulshylyq jasalýǵa tıis birden-bir Iemizdi tanytsa, «Muhammed – Allanyń elshisi» degen sóz – qulshylyqty qalaı atqarý kerektigin kórsetken, ıaǵnı durys ómir súrýdi úıretken adam – osy kisi» dep moıyndaýdy jáne ilesýdi bildiredi. Óıtkeni, qulshylyq degenimiz – búkil ómirdi qamtıtyn uǵym. Al Quran Kárimde  bes paryzben qosa ata-anany qurmetteý, týystyq baılanysty saqtaý, otbasylyq ómir qaǵıdattary, as-aýqat pen kıim máselesi sekildi búkil tirshilikke qatysty bar máseleler túgel qamtylyp, aq pen qara ajyratylǵan. Iaǵnı Súnnet degenimiz – ómir súrý joly...

Súnnetti ustaný – Paıǵambarymyzǵa elikteý degen sóz: onyń tirshiligi men qulshylyǵyna, minez-qulqy men Tulǵasyna elikteý, soǵan uqsaýǵa tyrysý degen sóz. Iaǵnı, Jaratýshy Iemizben aradaǵy baılanysymyz bolsyn, adamdarmen bolǵan qarym-qatynasymyz bolsyn, kez-kelgen is-amalymyzda, oıymyz ben senimimizde Paıǵambar ónegesi ǵumyrymyzǵa shamshyraq bolýy kerek. Tek sonda ǵana, ómirimiz – mándi, tirshiligimiz – sándi bolmaq; tek sonda ǵana Alla Taǵalaǵa degen mahabbatymyz shynaıy bolmaq. Dálel – myna Quran aıaty: «(Ýa, Muhammed,) olarǵa: «Eger Allany súıseńder, onda maǵan ilesińder. Alla senderdi jaqsy kórip, kúnálaryńdy jarylqaıdy. Óıtkeni, Alla - asa Jarylqaýshy, erekshe Meıirimdi», - dep aıt». («Álı-ımran» súresi, 31-aıat.)

Allanyń qalaýymen Qazaq halqy haq dindi bar ynta-yqylasymen, júrek qalaýymen qabyldap, Quran men súnnet negizinde musylmandyq ómir saltyn, ulttyq dástúrlerin qalyptastyrdy. Qazirgi «salt» dep ustanyp júrgen halyq muralarynyń kóbi sol «súnnetti ustaný» nıetinen týyndaǵan. Buǵan dálel – kóptegen ádet-ǵuryptar men nanym-senimderimizdiń hadıstermen jáne Paıǵambarymyzdyń (Ol kisige Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) ónegesimen úndesip jatýynda. Endi osy sáıkestikterdiń keıbirine toqtalyp ótelik:

1. Árbir isti «Bısmılláh» degen sózben bastaý. Bul ádet myna hadısten týyndaǵan: «Bısmıllahpen bastalmaǵan árbir istiń sońy – kelte» (Imam Sýıýtı jetkizgen).
2. «Sálem – sózdiń anasy» deıdi dana halqymyz. Atalarymyzdyń musylman ádebine saı bir-birimen «Assalamýǵaláıkým» dep nemese «Assalamýǵaláıkým ýa rahmatýllahı ýa bárákátýhú!»  amandasqany jáne sol dástúrdiń úzbeı jalǵasyp kele jatqany málim. Bul sálemniń maǵynasy «Sizge Alla Taǵalanyń sálemi bolsyn, rahmeti men bereketi bolsyn Sizge Allanyń nury jaýsyn!» degenge saıady. Iaǵnı, bul sálemdesý – baýyryńa jaqsylyq tilegen keremet duǵa bolyp tabylady. Eger osylaı dep sálemdesken adam da, oǵan jaýap bergen kisi de onyń maǵynasyn túsinip, shyn júregimen aıtar bolsa, onda bul sálem shyn máninde jylylyq pen súıispenshilik ákeleri sózsiz. Ata-ájelerimizden úlgi bolyp qalǵan úıge kirgende sálem berý dástúri de Alla elshisiniń (Ol kisige Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn): «...Úıge kirgende úı ishińe sálem ber. Bul saǵan jáne otbasyńa bereket alyp keledi», - degen ósıetimen úndes.
3. Taǵamdy oń qolmen jeý jáne árkimniń óz aldynan jeýi. Buǵan baılanysty Alla elshisi (Ol kisige Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn): «Tamaq jegen kezde oń qolyńyzben jeńiz, sý ishken kezde oń qolmen alyp ishińiz. Sebebi, shaıtan sol qolmen jep, sol qolymen ishedi», - degen (Mýslım jetkizgen)
4. Nandy jerge tastamaý, ony qurmetteý, jerge túsken nandy alý, onyń qıqymyn baspaý sekildi ádetter Paıǵambarymyzdyń (Ol kisige Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn): «Nandy qurmetteńizder. Sebebi, ol jer men kóktiń bereketi», - degen ósıetine saı keledi (Tabáranı jetkizgen).
5. Asar salý. «Kóp túkirse – kól», «Jumyla kótergen júk – jeńil» degen qazaq kez-kelgen sharýany aǵaıyn-týys bolyp birlese atqarýdy jón kórgen. Jumysker qoldy, qyrýar kúshti qajet etetin isterdi kóptiń kúshimen atqarý – bir jaǵynan tıimdi bolsa, ekinshi jaǵynan baýyrmaldyq pen yntymaqty, ózara qurmet pen meıirimdi arttyratyn shara. Jabyla qımyldap, jumysty japyra bitiretin asar dástúri – qazaq musylmanshylyǵynyń jarqyn bir kórinisi. Óıtkeni, Paıǵambarymyz (Ol kisige Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn): «Kimde-kim bir musylmannyń dúnıedegi qıynshylyǵyn ketirse, Alla Taǵala onyń Qııamet kúnindegi qıynshylyǵyn ketiredi. Kimde-kim dúnıede tarshylyqta bolǵan bireýdiń jaǵdaıyn jeńildetse, Alla Taǵala oǵan dúnıe jáne Aqyrette qolaılylyq beredi. Kimde-kim bir musylmannyń dúnıedegi aıybyn japsa, Alla Taǵala dúnıe, Aqyrette onyń kemshiligin jasyrady. Pende múmin týysynyń kómeginde bolsa, Alla Taǵala onyń kómeginde bolady», - deıdi. (Hadısti Mýslım, Ábý Daýd, Tırmızı jetkizgen)
6. Qaı jaqtan kelse de jáne kim kelse de, barlyǵyn moıyndatqan halqymyzdyń Qonaqjaılylyq dástúri de – Islammen bekip, kemeline jetken dástúr. Dalasyndaı darhan babalarymyz «Kimde-kim Allahqa jáne Aqyret kúnine ıman keltirgen bolsa, qonaǵyn qurmettesin. Kimde-kim Allahqa jáne Aqyret kúnine ıman keltirgen bolsa, jaqyndyq baılanysyn nyǵaıtsyn. Kimde-kim Allahqa jáne Aqyret kúnine ıman keltirgen bolsa, jaqsy sóz sóılesin nemese úndemesin» degen (Hadısti Buharı men Mýslım jetkizgen) Paıǵambar ósıetin (Ol kisige Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) ómirsaltyna ajyramastaı qylyp engizgen. Kelgen qonaqty «qudaıy qonaq» dep tórge ozdyrǵan. Osylaısha qonaǵyn qushaq jaıa quraq ushyp syılap, asty-ústine túsip, qonaq kútýdi Allanyń ámiri dep uqqan. Atalarymyz urpaǵyna: «Kisi kelse esikke, júgire shyq keshikpe. Qonaq ketse ókpelep, kesir bolar nesipke», - dep te aıtyp ketipti.
7. Sábı dúnıege kelgende qulaǵyna azan shaqyryp, at qoıý. Tipti, osy dástúrden kelip tilimizde «azan shaqyryp qoıǵan aty» degen sóz tirkesi de qalyptasqan.

Baıyptap qarasaq, budan bólek súndetke otyrǵyzý, neke qııý, janaza isteri, kórshimen tatý bolý, aǵaıynmen qatynasty úzbeý, úlkendi syılaý sekildi sandaǵan salt-dástúrimizdiń túpbastaýy – qasıetti Quran aıattary men Paıǵambar súnneti ekeni anyqtalatyny daýsyz. Iaǵnı, ata-babamyz ár hadıske erekshe mán berip, ony halqymyzdyń salt-dástúrine aınaldyra bilgen. Endeshe súnnetti ustaný, soǵan saı amal qylý biz úshin musylmandyq mindetpen qatar ata dástúrin jalǵastyrý bolyp tabylady...

Islam búkil álemge, barlyq ýaqytqa arnalyp túsirilgen Haq din bolǵandyqtan, súnnetti ustaný da – barlyq zamanǵa ortaq sharýa. Sondyqtan «Qazir, myna zamanda súnnetpen júrý – múmkin emes» deý – ushqary pikir. Bul pikirdiń taraýyna keıbir baýyrlarymyzdyń pákistandyq úlgidegi uzyn kıim kııýdi nemese uzyn saqal qoıýdy «súnnet» dep oılaǵanynda bolsa kerek. Shyndyǵynda, áýretti japqan jarasymdy kıim kııý – súnnet, taza, uqypty júrý – súnnet... Joǵaryda aıtqanymyzdaı, Súnnetti ustaný degenimiz – Paıǵambarymyzdyń (Ol kisige Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) tirshiliktegi nemes qulshylyqtaǵy is-áreketin qaıtalaý ǵana emes, ol kisiniń minez-qulqy men Tulǵasyna elikteý, soǵan uqsaýǵa tyrysý degen sóz. Túptep kelgende, súnnettiń úlkeni – Alla elshisiniń minez-qulqy! Endeshe taza bolý, adal bolý, ádil, meıirimdi, jomart, keshirimshil, kishipeıil bolý – Súnnetti ustaný degen sóz...

Aqıqaty sol: Qazaq halqy – adamzatty qarańǵylyqtan  jaryqqa alyp shyqqan Islam órkenıetiniń ajyramas ári beldi múshesi. Qazaq qazaq bolǵaly ǵasyrlar boıy óziniń aqıqaty men ómirsheńdigin dáleldep kele jatqan Islam dininde, súnnet jolynda, ımam Ábý Hanıfa mázhabynyń sheńberinde júrip keledi. Ata-babamyzdan muraǵa qalǵan Islam dini – mádenıetimiz ben salt-dástúrimizdiń negizi, rýhanııatymyzdyń tiregi, órkenıetimizdiń órisi. Qazaq eli musylman mádenıetimen tamyrlas, Islam órkenıetimen taǵdyrlas bolyp qala bereri de daýsyz. 

Nurjan Talasuly